Ο «Απόστρατος» του Ζαχαρία Μαυροειδή, στις (μικρές) οθόνες

Μια παράπλευρη απώλεια του λοκντάουν και του κλεισίματος των κινηματογράφων που επέφερε είναι και η αδυναμία εξόδου των νέων ταινιών στη μεγάλη οθόνη ή η απόσυρσή τους από αυτή λόγω των μέτρων. Ο «Απόστρατος» του Ζαχαρία Μαυροειδή είχε βγει στις αίθουσες τον περασμένο Φλεβάρη, και από 19 μέχρι 31 Μάρτη θα προβάλλεται on line μέσω viva.

της Δήμητρας Κυρίλλου

Η ταινία είχε κάνει μεγάλη αίσθηση στο 60ο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, όπου απέσπασε το βραβείο Κοινού, προβλήθηκε σε διεθνείς διοργανώσεις, ενώ τιμήθηκε και με το βραβείο ΙΡΙΣ καλύτερου σεναρίου. Είναι μια ταινία γήινη και προσιτή στο ευρύ ακροατήριο, που αφήνει τη δυνατότητα για διαφορετικά επίπεδα προβληματισμού και ερμηνειών κι αυτό κατά τη γνώμη μας αποτελεί αρετή. Όλα λειτουργούν, από τη σκηνογραφία, την προσέγγιση του οικιστικού χώρου μέχρι το εκπληκτικό καστ και το «πειραγμένο» σάουντ-τρακ.

Το στόρι έχει σαν υπόβαθρο την οικονομική κρίση του 2011-12 που χτύπησε πολλά νοικοκυριά και ακόμα πιο πολύ τους νέους. Ο κεντρικός ήρωας, Άρης Νικολόπουλος είναι μια τέτοια περίπτωση: Ευάερος και ευήλιος τριαντάρης, φέρελπις εισαγωγέας μηχανών εσπρέσο, που ωστόσο λόγω οικονομικών δυσκολιών αναγκάζεται να αφήσει την «χάι» Γλυφάδα για την «υπνούπολη» του Παπάγου, όπου βρίσκεται διαθέσιμο το σπίτι του αποδημήσαντα εις Κύριον παππού του. Ο παππούς Αριστείδης ήταν απόστρατος αξιωματικός, παλαίμαχος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, εθνικόφρων ασφαλώς, σύμβολο των σταθερών αξιών. Ο Άρης είναι βασικά απολίτικος, κουβαλάει το στραπατσάρισμα της αυτοπεποίθησης που οφείλεται στην οικονομική του αδυναμία και την εξ’ ανάγκης «αποστράτευση» στη μονοτονία του μεσοαστικού προαστίου, προσωρινά εννοείται, μέχρι να ανακάμψει, κάτι που θεωρείται βέβαιο. Στην πραγματικότητα επαναδιαπραγματεύεται το ποιός είναι και πού πάει, ψάχνει μια ταυτότητα.

Η μετεγκατάσταση αναδεικνύει επανασυνδέσεις (με παιδικούς του φίλους) αλλά και αντιθέσεις. Ο γκατζετάκιας Άρης σε μια μονοκατοικία – μαυσωλείο προσπαθεί να πουλήσει τις υπερσύγχρονες εσπρεσιέρες που χάσκουν στοιβαγμένες δίπλα σε σκρίνια και βιβλιοθήκες. Σύντομα θα γνωρίσει τον Βάσο, γείτονα και φίλο του παππού του (εξαιρετικός ο Θανάσης Παπαγεωργίου), παλιό και αμετανόητο κομμουνιστή που ήρθε στη γειτονιά ως προστατευόμενός του. Ένας κομμουνιστής στου Παπάγου, αν είναι δυνατόν! Καθώς ο Άρης συνδέεται φιλικά με τον Βάσο, θα πληροφορηθεί από την οικογένειά του ότι η κίνηση αυτή στοίχισε στον παππού του την αποστράτευση, μια πτυχή -ένα ολόκληρο κομμάτι της ζωής του- για το οποίο ο ίδιος δεν είχε ιδέα, και για το οποίο μιλάει ακόμα η γειτονιά.

Ανάμεσα σε παρτίδες τάβλι και αφηγήσεις μαθαίνει ότι οι δυο τους είχαν πολεμήσει μαζί στην αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ* . Ο Άρης θα ψάξει ημερολόγια και βιβλία, θα αναμετρηθεί με το εκτόπισμα του μακαρίτη παππού, με πιο χαρακτηριστική τη σκηνή όπου ενδύεται τη στρατιωτική στολή του για μασκέ πάρτυ. Η αφίσα της ταινίας με τις φορεσιές που αλλάζουν στην ίδια κούκλα (παλιό δημοφιλές παιχνίδι) συμβολίζει την ταυτότητα που αναζητά ο Άρης. Μυστικά και ψέματα στου Παπάγου βάζουν τον ήρωα να σκεφτεί θέματα που δεν είχε διανοηθεί ποτέ ως τότε και μια μικρή ανατροπή στο τέλος αποτελεί το κρυφό διαμαντάκι της ταινίας του Ζαχαρία Μαυροειδή.

Γνωρίσαμε το έργο του σκηνοθέτη με τον «Ξεναγό» (2011), μια σκωπτική, πιο χιουμοριστική ματιά στην προ κρίσης Αθήνα, καθώς και με το ντοκιμαντέρ «Στο σώμα της» (2018). Ο «Απόστρατος» είναι σαφώς η πιο ώριμη ταινία του. Χωρίς ξεσπάσματα παρακολουθούμε την πορεία ενός σύγχρονου ανθρώπου όχι προς την επιτυχία, αλλά προς την γνώση και την αυτογνωσία. Ο Άρης δεν θα λύσει τα οικονομικά του προβλήματα, αλλά δεν είναι αυτό το ζήτημα. Ούτε αριστερός θα γίνει , δεν είναι εξοικειωμένος με το κοινωνικόν γίγνεσθαι, θα αντιληφθεί ωστόσο τις επιπτώσεις της πολιτικής στη ζωή τη δική του, του Βάσου και του παππού του, το προσωπικό είναι τελικά πολιτικό.

Στη συζήτηση που άνοιξε αναφορικά με την κληρονομιά του Β’ παγκόσμιου πολέμου και του εμφυλίου, αρκετοί μίλησαν για τον συμφιλιωτικό χαρακτήρα της ταινίας. Πάντως κάτι τέτοιο δεν προκύπτει από πουθενά. Η ταινία δεν κάνει κήρυγμα, δεν είναι άλλωστε αυτός ο ρόλος της, αλλά το να αναδείξει μια σειρά ζητήματα. Η ατάκα του πατέρα του Άρη δια στόματος Άκη Σακελλαρίου συνοψίζει: «Δεξιά και ενοχές πάνε πακέτο, δεξιά χωρίς ενοχές είναι φασισμός». Και μέσα σ’αυτά η δύναμη της αγάπης, που την φέρνει πιο κοντά στην κληρονομιά του Χρόνη Μίσσιου, ο οποίος αποτελεί αναφορά του σκηνοθέτη στη συνολική έρευνα που έκανε σχετικά με τον εμφύλιο για τις ανάγκες της ταινίας. Η μεγάλη εικόνα είναι το ταξίδι του Άρη στα αχαρτογράφητα όπως αποδεικνύεται νερά του Παπάγου και η αργοπορημένη του ενηλικίωση.

*Πραγματική οργάνωση υπό τον στρατηγό Ψαρρό, βενιζελικής πολιτικής απόχρωσης. Προσπάθησε να κινηθεί ανάμεσα σε ΕΑΜ και ΕΔΕΣ. Με την πόλωση του εμφυλίου διαλύθηκε προς αντίστροφες κατευθύνσεις: Οι πιο αριστεροί στράφηκαν προς το ΕΑΜ, άλλοι αποστρατεύτηκαν, κάποιοι κατέληξαν στα τάγματα ασφάλειας.