Δεν μπορούσα να προσδιορίσω τι ακριβώς με ενοχλούσε στον Joker, μέχρι που είδα την τελευταία σεζόν του Bojack Horseman και τότε μου δημιουργήθηκε το εξής ερώτημα: Μήπως τελικά η υπερβολική ενασχόληση της ποπ κουλτούρας με τα τραύματα των λευκών, ετεροφυλόφιλων αντρών καταλήγει να τους ξεπλένει;
Η σειρά Bojack Horseman -μια από τις αγαπημένες μου- ακολουθεί τη ζωή ενός μεσήλικα ηθοποιού, ο οποίος μετά από μια τραυματική παιδική ηλικία, έχει εξελιχθεί σε έναν τοξικό άντρα με προβλήματα εθισμού και απαίσια συμπεριφορά. Ο Βojack δεν είναι κανένας εγκληματίας, είναι όμως αυτό που θα λέγαμε με μια λέξη «κόπανος» . Είναι αγενής, ανειλικρινής, δε διστάζει να ξεζουμίσει συναισθηματικά τους ανθρώπους γύρω του χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες, κάνει συνεχώς προσβλητικά σχόλια, ενώ δε λείπουν και κάποια βίαια ξεσπάσματα του. Η σειρά, ωστόσο, επικεντρώνεται στο πώς η παιδική του ηλικία και οι σχέσεις με τους γονείς του οδήγησαν στη διαμόρφωση αυτής της προσωπικότητας, στο πώς αυτό επηρεάζει τις σχέσεις με τους γύρω του και στο πώς προσπαθεί -και συνεχώς αποτυγχάνει- να γίνει καλύτερος άνθρωπος.
Κάθε φορά που αγανακτούμε με τον Bojack καλούμαστε να αναλογιστούμε το πώς οι πράξεις του είναι αποτέλεσμα παλαιότερων τραυμάτων και να τον δούμε με κάποια συμπάθεια. Σε αυτό μοιάζει πολύ όχι μόνο με τον Joker, αλλά εντάσσεται και σε ένα ευρύτερο μοτίβο της ποπ κουλτούρας, που αναδεικνύει κόπανους άντρες πρωταγωνιστές και μετά μας καλεί να συμπάσχουμε μαζί τους στρέφοντας μια διεισδυτική ματιά στον πολύπλοκο εσωτερικό τους κόσμο. Σε αυτή την παράδοση μπορούμε για παράδειγμα να εντάξουμε τον Dr House, τον Sherlock, τον Lucifer, τον Dexter.
Τώρα, μη με παρεξηγείτε, δε διαφωνώ στο ότι είναι σημαντικό να θέτουμε την τοξικότητα τέτοιων χαρακτήρων σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Οι συμπεριφορές αυτές δε γεννιούνται στο κενό και έχουν σίγουρα να κάνουν με την ανατροφή -και μάλιστα την έμφυλη ανατροφή. Στους παραπάνω χαρακτήρες η τοξική αρρενωπότητα και τα daddy issues κατέχουν εξέχοντα ρόλο. Και όντως η κοινωνία θα πρέπει να εστιάσει σε αυτά για να χτυπήσει το πρόβλημα στη ρίζα του.
Έχω την υποψία, ωστόσο, πως λέγοντας την ίδια ιστορία ξανά και ξανά αναπαράγουμε μια πατριαρχική αντίληψη, που δικαιολογεί και ξεπλένει συνεχώς τους άντρες, αποδίδοντας τις κακοποιητικές συμπεριφορές τους στα παιδικά τους τραύματα και στα ψυχολογικά τους προβλήματα, τα οποία όμως ΔΕΝ είναι μονοπώλιο των αντρών. Ταυτόχρονα, βάζει τις γυναίκες στη θέση του μόνιμου ανεπίσημου ψυχολόγου, που καταβάλει έναν εξαντλητικό βαθμό emotional labor. Καλούνται να βλέπουν τους άντρες της ζωής τους με ιδιαίτερη κατανόηση και συμπόνοια και να προσπαθούν συνεχώς να εξηγούν και να δικαιολογούν τις πληγωτικές πράξεις τους, αποδίδοντάς τις σε εξωτερικούς παράγοντες και προηγούμενες εμπειρίες.
Δεν είναι λίγες φορές που κάτω από ειδήσεις για βίαιες αντρικές συμπεριφορές βλέπουμε να σχολιάζεται το πώς αυτοί «δεν αγαπήθηκαν ποτέ» χωρίς προβληματισμό για το πώς η στέρηση της αγάπης δεν κάνει τις γυναίκες εξίσου βίαιες. Ας αναλογιστούμε, επίσης, το πώς οι βιαστές και δολοφόνοι της Ελένης Τοπαλούδη ενέταξαν τα «ψυχολογικά προβλήματα» στην υπερασπιστική τους γραμμή. Κι όμως, ενώ δε θα πρέπει να αγνοούμε τις καταστροφικές συνέπειες της ψυχικής υγείας στην κοινωνία μας, βλέπουμε συνεχώς να την επικαλούνται για να ξεπλύνουν και να δικαιολογήσουν κάθε είδους αντρική κακοποιητική και κυριαρχική συμπεριφορά με τρόπο που ΔΕΝ γίνεται για τις γυναίκες.
Η ποπ κουλτούρα μας καλεί να βλέπουμε τους άντρες κόπανους, ως πλήρη ανθρώπινα υποκείμενα, με πολύπλοκες ζωές και εσωτερικές αντιφάσεις κι αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό. Κάνοντας το όμως, ξανά και ξανά, καταλήγουμε να βλέπουμε τα πράγματα διαρκώς από την δική τους οπτική γωνία. Και τελικά η οπτική αυτή γωνία γίνεται η κυρίαρχη. Καταλήγουμε να βλέπουμε ολόκληρο τον κόσμο μέσα από τα μάτια των αντρών -κι αυτό είναι μέρος της θεωρίας του male gaze, η οποία δεν αφορά μόνο την σεξουαλική αντικειμενοποίηση των γυναικών, αλλά και το πώς η αφηγηματική σκοπιά που υιοθετείται στον κινηματογράφο είναι σχεδόν πάντοτε η αντρική.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι άντρες κόπανοι, των οποίων τις ιστορίες βλέπουμε ξανά και ξανά, είναι ως επί το πλείστον λευκοί, ετεροφυλόφιλοι άντρες. Φυσικά, όπως όλοι οι άνθρωποι, φέρουν κι αυτοί τα τραύματά τους. Σπάνια όμως βυθιζόμαστε με την ίδια συμπάθεια και κατανόηση στην ιστορία μιας γυναίκας, ενός ομοφυλόφιλου ατόμου, ή ενός μαύρου με απαίσια συμπεριφορά. Οι κατηγορίες αυτές δεν έχουν την ίδια πολυτέλεια να είναι οι «κακοί» της ιστορίας, ούτε να υιοθετούν συμπεριφορές πληγωτικές, ή και επικίνδυνες για τους γύρω τους, παρόλο που μέσα σε όλα τα άλλα κοινά ανθρωπινά προβλήματα έχουν επιπλέον να παλέψουν με το ρατσισμό,τον σεξισμό, την ομοφοβία, τα οποία είναι κι αυτά πηγή τραυμάτων.
Το μόνο που επιτρέπει σε μια γυναίκα να έχει γίνει εξίσου σκληρή, κυνική ή και βίαιη με έναν άντρα κόπανο είναι η σεξουαλική κακοποίηση, όπως πχ είδαμε στην περίπτωση της Sansa στο Game of Thrones. Στις κυρίαρχες αναπαραστάσεις της ποπ κουλτούρας όμως τα “daddy issues” μιας γυναίκας συνήθως την οδηγούν στο να γίνει στρίπερ, όχι όμως δολοφόνος ούτε καν κάποια που προσβάλει και πληγώνει απρόκλητα τους γύρω της.
Καταλαβαίνουμε απόλυτα τη διαδικασία που μετέτρεψε τον Arthur Fleck του Joker σε κατά συρροή δολοφόνο και συμπάσχουμε μαζί του. Η ταινία όμως δε μας καλεί να συμπάσχουμε εξίσου με την μητέρα του. Ούτε θα καταλαβαίναμε εξίσου, αν κατά συρροή δολοφόνος γινόταν η λευκή γυναίκα την οποία τρεις άγνωστοι άντρες παρενοχλούν και ταπεινώνουν πετώντας της τηγανητές πατάτες, ή η μαύρη γυναίκα που βρίσκει τον stalker γείτονα στο διαμέρισμά της.
Κοιτώντας τη μακρά λίστα με όλες τς σειρές που έχω δει ποτέ, οι μόνες τοξικές γυναίκες που καλούμαστε να δούμε με συμπάθεια είναι η πρωταγωνίστρια του Crazy Ex-Girlfriend και αυτές του The Good Place -δύο μάλλον φεμινιστικές σειρές η βασική πλοκή των οποίων περιστρέφεται γύρω από την εξιλέωση τους και την προσωπική αυτοβελτίωση, οι οποίες δεν απαιτούν την αγάπη ενός άντρα για να ενεργοποιηθούν.
Ζούμε σε μια εποχή όπου πολλοί λευκοί, ετεροφυλόφιλοι άντρες αντιδρούν συλλογικά στις απώλειες των προνομίων τους με μια συλλογική αυτοθυματοποίηση. Βλέπουν τους εαυτούς τους ως θύματα και συχνά βυθίζονται σε μια ναρκισσιστική αυτολύπηση, στο πλαίσιο της οποίας οι δικές τους κακοποιητικές συμπεριφορές νιώθουν ότι δικαιολογούνται. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η εμμονή της ποπ κουλτούρας με το τραύμα των αντρών μπορεί να οδηγήσει προς τη σωστή κατεύθυνση καταδεικνύοντας το πώς η αναπαραγωγή της τοξικής αρρενωπότητας είναι μέρος του προβλήματος. Μπορεί όμως κάλλιστα να μας οδηγήσει στο να επικεντρωθούμε τόσο στις δικές τους δύσκολες συνθήκες, που να ξεχάσουμε αυτές ομάδων πολύ λιγότερο προνομιούχων, που γίνονται συχνά τα θύματά τους στο βωμό των δικών τους πατριαρχικών τραυμάτων.
