Ο Ηλίας Παπαηλιάκης, ζωγράφος και καθηγητής του τμήματος Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, μου έδωσε ραντεβού στο σπίτι του στο Μεταξουργείο. Ο ίδιος θέλει να συστήνεται μόνο ως ζωγράφος, αλλά η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για μία πολύπλευρη προσωπικότητα. Μου μιλάει αρχικά με ενθουσιασμό για τον καινούριο του σύντροφο και στη συνέχεια μπαίνουμε στο κυρίως θέμα της συζήτησης, που είναι η συμμετοχή του στη διεθνή έκθεση Documenta 14 μετά από πρόσκληση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην πρώτη μεγάλη παρουσίαση ελληνικής σύγχρονης τέχνης στο εξωτερικό, με έργα 84 καλλιτεχνών.
Antivirus: Ποια είναι τα έργα που εκθέτετε στο Κάσελ;
Ηλίας Παπαηλιάκης: Εκθέτω 7 έργα, δύο έργα με λάδι σε πανί και πέντε σχέδια. Τα δύο πρώτα είναι προσωπογραφίες. Το ένα είναι το πορτρέτο του Πιερ Πάολο Παζολίνι, τη μέρα που τον βρήκε η αστυνομία δολοφονημένο, από φωτογραφίες που βρήκα ψάχνοντας στα αρχεία. Τα τελευταία 2-3 χρόνια έχει αναζοπυρωθεί το ενδιαφέρον για τον Παζολίνι. Το δεύτερο είναι άτιτλο και δείχνει έναν κουδουνά. Οι κουδουνάδες είναι μασκοφόροι της Μακεδονίας που γιορτάζουν την Αποκριά, ντύνονται με δέρματα από ζώα και φοράνε μάσκες. Και είναι και πέντε σχέδια που αποτελούν μια ενότητα: «Το αρχείο της σιωπής». Πέντε τυχαία επιλεγμένες εικόνες, οι οποίες πάλι αναφέρονται στο πώς αντιλαμβάνομαι τον κοινωνικό χώρο σε σχέση με το υλικό που φέρω σαν καλλιτέχνης.
Antivirus: Γιατί επιλέξατε αυτά τα έργα;
Ηλίας Παπαηλιάκης: Αυτά τα έργα συμμετέχουν στην έκθεση που διοργανώνει το ΕΜΣΤ, που λέγεται «Αντίδωρον», άρα έχουν επιλεγεί από την επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Κοσκινά, σε συνεργασία με την επιμελητική της ομάδα, τον Σταμάτη Σχιζάκη και την Τίνα Πανδή. Συζητήσαμε για το τι μπορούμε να παρουσιάσουμε, το «Πορτρέτο του Παζολίνι» ανήκει στη συλλογή του ΕΜΣΤ, οπότε με αφορμή αυτό έγινε μία κουβέντα, με σκοπό να δείξουμε μία καλύτερη εικόνα για το τι δουλεύω και πώς σκέφτομαι.
Antivirus: Ποιες ήταν οι αντιδράσεις του διεθνούς κοινού που παρακολούθησε τα εγκαίνια και τις πρώτες μέρες της έκθεσης στο Κάσελ;
Ηλίας Παπαηλιάκης: Ήμουν στα εγκαίνια, υπήρξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και θεωρώ ότι γύρισα με πολύ θετικές εντυπώσεις. Σίγουρα, οι άνθρωποι που έψαχναν να δουν ζωγραφική, είχαν μία πολύ θετική ανταπόκριση σε αυτό που πρότεινα. Επίσης, το σύνολο της έκθεσης και των Ελλήνων καλλιτεχνών άφησε πολύ θετικές εντυπώσεις, σχηματίστηκαν ουρές.
Στο κεντρικό εκθεσιακό χώρο της Documenta, στο Fredericeannum, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η συλλογή του ΕΜΣΤ. Άρα είναι η πρώτη φορά που το διεθνές κοινό μπορεί να δει αρκετά ολοκληρωμένα τι έχει γίνει στην Ελλάδα από το 1950 μέχρι σήμερα. Αυτό νομίζω ότι δημιουργεί ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, με δεδομένο ότι η Ελλάδα είναι μία χώρα, η οποία ποτέ δεν έχει δείξει θεσμικά και οργανωμένα την καλλιτεχνική της παραγωγή.
Νομίζω δηλαδή ότι οι ουρές κατά ένα μέρος οφείλονται στη μεγάλη επισκεψιμότητα, που η ίδια η έκθεση έχει, αλλά κατά ένα μεγάλο μέρος οφείλονται στο ενδιαφέρον του διεθνούς κοινού να δει την ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή. Και ως προς αυτό πρέπει να σου πω ότι η έκθεση σκίζει. Είναι πολύ συγκινητικό να βλέπεις ανταπόκριση σε έργα και προσπάθειες καλλιτεχνών, που μέχρι σήμερα τα ήξερε μόνο ένας στενός κύκλος εικαστικών στην Ελλάδα. Καλλιτέχνες του ’50 και του ’60, που δεν ανήκουν στους λεγόμενους «εμπορικούς», αλλά είναι πάρα πολύ σημαντικοί και σήμερα με αυτή την έκθεση η σημασία τους αναγνωρίζεται.
Antivirus: Ποια είναι η εικόνα της σύγχρονης ελληνικής τέχνης που πρεσβεύετε ως ζωγράφος και διδάσκετε ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών;
Ηλίας Παπαηλιάκης: Θέλω μία τέχνη πειραματική και ως προς το περιεχόμενο και ως προς τα μέσα. Να ανανεώνει τη γλώσσα δηλαδή της έκφρασης, αλλά να μπορεί να πει καινούρια πράγματα. Θέλω μία τέχνη η οποία να παρακολουθεί και να είναι σε διάλογο με αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία. Και θέλω μία τέχνη η οποία να δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να εκφράζονται ελεύθερα. Αν πρέπει να το συνοψίσουμε σε μία λέξη, μία σύγχρονη τέχνη που κατοχυρώνει την ελευθερία στην έκφραση. Και την ελευθερία στη διακίνηση των ιδεών, των νοημάτων, των αισθημάτων. Δεν θέλω μια τέχνη οπισθοδρομική ή συντηρητική ή με πράγματα που έχουν ειπωθεί ξανά και ξανά. Όπως θα ‘θελα και τη ζωή. Δεν έχει διαφορά.
Antivirus: Τα έργα που εκτίθενται στο Κάσελ αντιπροσωπεύουν τη σεξουαλική σας ταυτότητα;
Ηλίας Παπαηλιάκης: Αντιπροσωπεύουν τη σεξουαλική μου ταυτότητα, από την άποψη ότι η σεξουαλικότητά μου είναι ένα πολύ ισχυρό κομμάτι της ταυτότητάς μου. Άρα θέλω και πρέπει και ελπίζω να την αντιπροσωπεύουν. Δεν ξέρω, όμως, αν αυτό σημαίνει ότι είμαι ένας «γκέι καλλιτέχνης». Είμαι ένας άνθρωπος που σκέφτεται και λειτουργεί με αυτό τον τρόπο. Σε όλο μου το έργο ένα πράγμα που είναι πάρα πολύ βασικό, δεν είναι μόνο το πώς μου αρέσει να κάνω σεξ, είναι και το πώς θεωρώ ότι οι άνθρωποι πρέπει να κάνουν σεξ, μέσα σε ποια συνθήκη. Δεδομένου ότι πραγματικά υπερασπίζομαι μια ελευθερία στη σεξουαλική έκφραση, αυτό με ενδιαφέρει να φαίνεται και στη δουλειά μου. Η ελευθερία των ανθρώπων να αυτοπροσδιορίζονται. Με ενδιαφέρει περισσότερο από το αν είμαι γκέι ή δεν είμαι.
Από αυτή την άποψη είναι 100% δικά μου έργα.
Ο Παζολίνι είναι μία τεράστια προσωπικότητα, είναι ένα πρότυπο καλλιτέχνη, ακριβώς γιατί δεν μπορεί κανείς να πει ότι επειδή είναι γκέι κάνει αυτό ή είναι κοντός ή ψηλός, μαύρος ή άσπρος. Το πνεύμα του, το αίσθημά του είναι πιο πέρα κι από τον ίδιο του τον εαυτό. Καταφέρνει, μιλώντας για τα πράγματα που τον ενδιαφέρουν, να βρίσκει ενδιαφέροντα πράγματα και για τους ανθρώπους γύρω του. Είναι ένας δημιουργός ο οποίος έχει υπερασπιστεί την κριτική του θέση σε σχέση με ένα σύστημα αξιών, μέσα στο οποίο δούλεψε και είναι κι ένας διανοούμενος.
Η αναφορά μου στο νεκρό Παζολίνι είναι κι ένας φόρος τιμής σ’ ένα σπουδαίο δικό μου ήρωα και νομίζω του ευρωπαϊκού πολιτισμού, έτσι δεν είναι; Θα το έκανα είτε είμαι γκέι είτε δεν είμαι αυτό το έργο. Με έχει συγκινήσει η περίπτωσή του, το έργο του, τα κείμενά του, η ζωή του, το βλέμμα του.
Antivirus: Πώς εκφράζεται σήμερα η LGBT πλευρά της ελληνικής σύγχρονης τέχνης;
Ηλίας Παπαηλιάκης: Εξ όσων είμαι σε θέση να γνωρίζω, υπάρχουν άνθρωποι που δουλεύουν αποκλειστικά με αυτή τη θεματική. Και μάλιστα, αν λάβεις υπόψη σου ότι είναι πολύ σημαντικό το queer theory και όλη αυτή η συζήτηση και με την Documenta και τον Paul Preciado, όπως το δούλεψε προς αυτή την κατεύθυνση.
Υπάρχουν καλλιτέχνες που αποκλειστικά δουλεύουν με τέτοια θέματα. Αρχής γενομένης από την Πάολα, που για μένα είναι η πιο ολοκληρωμένη περίπτωση δημιουργού ως προς αυτό το θέμα. Μία τρανς, που από πολύ νωρίς, ήδη από τη δεκαετία του ’80 φωτογραφίζει και παρουσιάζει/δημοσιεύει νομίζω πολύ διευρυμένα το τι σημαίνει να είσαι ομοφυλόφιλος, διαφυλικός στην Ελλάδα. Την παρακολουθώ από το 1990 και φωτογραφίζει με καθαρά εικαστικό βλέμμα και καλλιτεχνικούς όρους.
Επίσης, υπάρχουν πολλά παιδιά που ασχολούνται με την περφόρμανς, που πάλι δουλεύουν την ιδέα του φύλου, του αλλαγμένου φύλου, του φύλου που πρόκειται να αλλάξει ή να προσδιοριστεί στη συνέχεια.
Ας πούμε, ένα έργο που εγώ θεωρώ απόλυτα σχετικό με αυτή τη συζήτηση είναι «Ο Άγιος Σεβαστιανός», το γυμνό γλυπτό που έχει κάνει ο Takis χυτεμένο σε χαλκό, με τεράστια γεννητικά όργανα. Συγκλονιστικό έργο.
Είναι διαφορετικό να το συζητάμε σήμερα και διαφορετικό αν γυρίσουμε πίσω και δούμε τα γυμνά του Τσαρούχη, τα γυμνά του Διαμαντόπουλου, να δούμε τη Λίντα Μέγκλις, την Άσπα Στασινοπούλου, που πέθανε πριν λίγες μέρες ή άλλοι καλλιτέχνες. Πολλοί καλλιτέχνες έχουν δουλέψει μια σεξουαλική θεματολογία.
Πολύ σωστά ψάχνουμε να βρούμε LGBT αναφορές
Σήμερα, πολύ σωστά ψάχνουμε να βρούμε τέτοιου είδους αναφορές, οι οποίες έχουν υπάρξει στο παρελθόν, χωρίς όμως αυτό τον προσδιορισμό. Δεν είναι LGBT, αλλά το να ζωγραφίσεις ένα γαμήσι, έτσι όπως το καταλαβαίνει κάθε φορά ο καλλιτέχνης που το φτιάχνει, βάζεις ένα ζήτημα, που δεν είναι το ωραίο τοπίο ή το ακρογιάλι. Για μένα, δεν είναι άσχετο με το θέμα της LGBT κοινότητας έτσι όπως τίθεται σήμερα.
Υπάρχει τεράστια εργογραφία στην ελληνική τέχνη με τέτοια θεματική. Ο Βελούδιος τη δεκαετία του ’50, με φωτογραφίες, ο Μιχάλης Ηλιού, η δουλειά του Αλέξη Μπίστικα αφορά την LGBT κοινότητα, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου έχει από την αρχή ξεκάθαρες εικόνες και αναφορές σε αυτά τα ζητήματα. Και από τις γυναίκες καλλιτέχνιδες, που έχουν ασχοληθεί με το σώμα. Οι Κατερίνα Θωμαδάκη και Μαρία Κλωνάρη έχουν κάνει για πολλά χρόνια μία πολύ καλή δουλειά για το γυναικείο σώμα.
Με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο όλοι οι Έλληνες προοδευτικοί καλλιτέχνες έχουν βάλει στοιχεία αυτής της θεματολογίας. Αυτό δε συμβαίνει μόνο με ομοφυλόφιλους καλλιτέχνες. Το αίτημα για αυτό που λέμε μια ανοιχτή κοινωνία ως προς τη σεξουαλική μας επιθυμία εκφράζεται από τους καλλιτέχνες από το πρώτο δευτερόλεπτο που υπάρχει τέχνη. Από όσους καλλιτέχνες θέλουν την κοινωνία να προχωρήσει, να ‘ναι δικαιότερη και πιο λειτουργική. Οι συντηρητικοί καλλιτέχνες είναι αυτοί που δεν μας έχουν πει ποτέ κουβέντα γι’ αυτά τα ζητήματα, που θέλουν να μείνουν τα πράγματα ως έχουν και λύνουν αλλιώς τα προβλήματά τους.
Info
Η διεθνής έκθεση Documenta 14 θα διαρκέσει μέχρι τις 17 Σεπτεμβρίου 2017 στο Κάσελ της Γερμανίας.
Περισσότερα για την έκθεση εδώ
Περισσότερα για τα εκθέματα του ΕΜΣΤ στη Documenta εδώ
