Φέτος το καλοκαίρι, σε μια παραλία της Κρήτης, γνώρισα έναν συμπαθέστατο και κοινωνικότατο Ιταλό μπόμπιρα, τον Μάουρο. Το ιδιαίτερο μ’ αυτό το παιδί, όπως διαπίστωσα σύντομα, ήταν ότι είχε όχι έναν αλλά δύο μπαμπάδες, τον Λούτσιο και τον Μπερναντίνο.
Το σημερινό άρθρο προέκυψε από την απρόσμενη γνωριμία και τις πολύ διαφωτιστικές συζητήσεις με αυτήν την ασυνήθιστη ιταλική οικογένεια χωρίς μητέρα αλλά με δύο μπαμπάδες και ένα παιδί.
Ο νεολογισμός «ομογονεϊκότητα» («homoparentality») είναι ο επιστημονικός όρος για την περιγραφή της ανοίκειας κατάστασης που δημιουργείται όταν ζευγάρια γκέι αποκτούν ή υιοθετούν παιδιά, δημιουργώντας οικογένειες με δύο μπαμπάδες ή, εναλλακτικά, με δύο μαμάδες.
Σήμερα θα εξετάσουμε ποιες συνέπειες έχει για τα ίδια τα παιδιά αυτή η ιδιαίτερη οικογενειακή κατάσταση και πότε νομιμοποιείται (επιστημονικά και κοινωνικά) η δήθεν «αφύσικη» απόφαση των ομόφυλων ζευγαριών να γίνουν γονείς.
Μολονότι δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το οξύτερο κοινωνικό πρόβλημα που αντι-μετωπίζουμε σήμερα στον τόπο μας, μια κυβέρνηση της Αριστεράς οφείλει να επανορθώσει το εξόφθαλμα ρατσιστικό και ομοφοβικό καθεστώς επανα-φέροντας προς ψήφιση στη Βουλή το «Νέο Σύμφωνο Συμβίωσης» που θα εξασφαλίζει την ισονομία ανάμεσα στα ετερόφυλα και τα ομόφυλα ζευγάρια
Mα, εσύ πόσες μαμάδες έχεις; Ή, εναλλακτικά, πόσους μπαμπάδες; Τέτοια ερωτήματα ακούγονται όλο και πιο συχνά στα σχολεία ή στις παιδικές χαρές των σύγχρονων μεγαλουπόλεων. Τα υποβάλλουν συνήθως παιδιά «φυσιολογικών» οικογενειών στα παιδιά των ασυνήθιστων -και άρα «προβληματικών»!- οικογενειών στις οποίες και οι δύο γονείς ανήκουν στο ίδιο φύλο.
Πρόκειται για το νέο κοινωνικό φαινόμενο της «ομογονεϊκότητας» που, αν και αδιανόητο μέχρι πριν από μερικά χρόνια, αποτελεί σήμερα την πιο ορατή και προκλητική εκδήλωση της μετανεωτερικής αποδόμησης των καθιερωμένων «έμφυλων ταυτοτήτων» και των παραδοσιακών οικογενειακών σχέσεων.
Η ορατή πλέον προοπτική νομιμοποίησης των οικογενειών όπου και οι δύο γονείς ανήκουν στο ίδιο φύλο συνάντησε από την πρώτη στιγμή τη σχεδόν καθολική δυσπιστία της κοινωνίας. Και οι αντιδράσεις των πολιτών εξακολουθούν να είναι εχθρικές: κάποιοι αμφιβάλλουν για το αν δύο ομόφυλοι γονείς είναι σε θέση να μεγαλώσουν «σωστά» ένα παιδί, ενώ οι περισσότεροι είναι πεπεισμένοι ότι αυτά τα παιδιά δεν μπορεί να είναι ψυχικά ισορροπημένα και πιθανότατα θα γίνουν κι αυτά ομοφυλόφιλοι.
Μέχρι σήμερα οι σχετικές ιατρικές-ψυχολογικές έρευνες δεν έχουν καταφέρει να ανασκευάσουν αυτές τις ομοφοβικές προκαταλήψεις, μολονότι μας αποκαλύπτουν ότι αυτά τα παιδιά μεγαλώνουν συνήθως καλά και με πολλή αγάπη.
Τα ψευδοεπιστημονικά κοινωνικά στερεότυπα
Αν πριν από τέσσερις δεκαετίες αποτελούσε σκάνδαλο το να ζουν μαζί και να εμφανίζονται δημοσίως ζεύγη ομοφύλων, σήμερα θεωρείται όχι απλώς κοινωνικά αποδεκτό αλλά και απολύτως νόμιμο, χάρη στην καθιέρωση, στις πιο ανεπτυγμένες χώρες, των συμφώνων συμβίωσης ή ακόμη και των γάμων μεταξύ ομοφύλων.
Με τη σταδιακή νομιμοποίηση των ομοφυλοφιλικών σχέσεων προέκυψε η επιπρόσθετη ανάγκη να αναγνωριστεί νομικά και στα ομόφυλα ζευγάρια το δικαίωμα να γίνουν γονείς ενός ή περισσότερων παιδιών. Δικαίωμα που, μέχρι τότε, αναγνωριζόταν από τον νόμο μόνο στα ετερόφυλα ζευγάρια.
Ωστόσο, μια τόσο ριζική ανατροπή των καθιερωμένων οικογενειακών σχέσεων και ρόλων φαίνεται να τρομάζει ακόμη και όσους ή όσες, μέχρι χθες, υποστήριζαν ένθερμα το δικαίωμα των γκέι ζευγαριών στη νόμιμη συμβίωση.
Πριν από δύο δεκαετίες σε ορισμένες Πολιτείες των ΗΠΑ, στον Καναδά και σε αρκετές χώρες της Ε.Ε. άρχισαν να πληθαίνουν οι αποκαλούμενες οικογένειες «ουράνιο τόξο», που ονομάστηκαν έτσι για να υπογραμμιστεί ο πολύμορφος χαρακτήρας τους σε αντίθεση με τις παραδοσιακές ετερόφυλες οικογένειες. Τον Ιανουάριο του 2008, μάλιστα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποφάσισε ότι όλα τα νόμιμα ζεύγη ομοφύλων έχουν δικαίωμα να υιοθετούν ένα παιδί.
Σήμερα στη γειτονική Ιταλία πάνω από 100 χιλιάδες παιδιά ανατρέφονται από ζεύγη ομοφύλων. Στη Γαλλία ο αριθμός ξεπερνά τις 200 χιλιάδες, ενώ στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι μεγαλώνουν σε ομογονεϊκές οικογένειες περίπου 14 εκατομμύρια παιδιά!
Οπου λοιπόν είναι νομικά εφικτό, σχηματίζονται οικογένειες με γονείς που ανήκουν αμφότεροι στο ίδιο φύλο. Προφανώς, οι οικογένειες λεσβιών είναι περισσότερες από τις οικογένειες όπου και οι δύο γονείς είναι άνδρες επειδή για τις γυναίκες είναι λιγότερο περίπλοκο να αποκτήσουν παιδιά αν το επιθυμούν.
Για παράδειγμα, μια λεσβία μπορεί να αποκτήσει παιδί σχετικά εύκολα μέσω τεχνητής γονιμοποίησης (σπερματέγχυση). Ενώ ένας γκέι για να αποκτήσει παιδί οφείλει να εξασφαλίσει μια «παρένθετη μητέρα», η οποία θα του παραχωρήσει (χωρίς αξιώσεις) το παιδί μόλις γεννηθεί.
Γύρω από αυτό το βασικό σχήμα υπάρχουν βέβαια αρκετές παραλλαγές: ο ομοφυλόφιλος ενδέχεται να έχει αποκτήσει το παιδί από μια νόμιμη σύζυγο, με την οποία κατόπιν χώρισε. Εναλλακτικά, ένα ζεύγος ομοφυλοφίλων μπορεί να έχει αποφασίσει από κοινού με ένα ζεύγος λεσβιών να αποκτήσουν ένα ή περισσότερα παιδιά τα οποία τα ανατρέφουν μαζί.
Και φυσικά υπάρχει πάντα η δυνατότητα για ένα ζευγάρι γκέι να υιοθετήσει ένα παιδί, όταν αυτό επιτρέπεται από τον νόμο. Σύμφωνα με σχετική έρευνα στις ΗΠΑ, το 49% των ομόφυλων ζευγαριών (άνδρες ή γυναίκες) που δεν έχουν παιδιά επιθυμούν διακαώς να υιοθετήσουν.
Από όλες τις σχετικές έρευνες των ψυχολογικών και παιδιατρικών εταιρειών στις ΗΠΑ και την Ε.Ε. επιβεβαιώνεται ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν από γκέι ζευγάρια δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήματα σε σχέση με τα παιδιά από «φυσιολογικές» οικογένειες και εμφανίζουν, στατιστικά, τις ίδιες προοπτικές ισορροπημένης ανάπτυξης με τα παιδιά των ετερόφυλων ζευγαριών. Υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι διασφαλίζεται από τον νόμο μια σταθερή και αναγνωρισμένη σχέση με τους ομοφυλόφιλους γονείς τους.
Οταν μεγαλώνουν σε ένα ανεκτικό πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον, όταν δεν αφομοιώνουν τη γνωστή ομοφοβική βία, τότε καμιά ρατσιστική προκατάληψη δεν μπορεί να δηλητηριάσει τη ζωή αυτών των παιδιών.
Ορισμένες πιο ειδικές μελέτες μάλιστα δείχνουν ότι αυτά τα παιδιά επιδεικνύουν πολύ μεγαλύτερη ανοχή σε κάθε τι διαφορετικό και ευχέρεια στην αναγνώριση των ιδιαίτερων κοινωνικών ρόλων. Με άλλα λόγια, η μεγάλη αγάπη και το ενδιαφέρον που δέχονται από τους αντισυμβατικούς γονείς τους τούς επιτρέπουν να ξεπερνούν τα προβλήματα που τους δημιουργεί το κοινωνικό τους περιβάλλον.
Οσο για την ανεπιβεβαίωτη εικασία –που ακούγεται ως απειλή- ότι αυτά τα παιδιά, δεδομένων των «μη φυσιολογικών» προτύπων που αφομοιώνουν, είναι μοιραίο να γίνουν κι αυτά ομοφυλόφιλοι όταν μεγαλώσουν, οι περισσότεροι ειδικοί μάς υπενθυμίζουν πονηρά ότι η πλειονότητα των ομοφυλόφιλων ανδρών και γυναικών γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε οικογένειες με ετερόφυλους «φυσιολογικούς» γονείς.
Η μοναδική διέξοδος είναι η απόρριψη της ομοφοβίας
Ωστόσο, τα παιδιά των ομογονεϊκών οικογενειών αντιμετωπίζουν συνήθως σοβαρά προβλήματα αποδοχής από το μικροκοινωνικό περιβάλλον τους. Τα παιδιά στο σχολείο ή οι παρέες της γειτονιάς εκδηλώνουν με τον πιο άκριτο και ενίοτε βίαιο τρόπο τις ομοφοβικές και σεξιστικές προκαταλήψεις της κοινωνίας στην οποία ζουν. Και η αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση είναι η ευαισθητοποίηση και η κατάλληλη ενημέρωση όχι μόνο των παιδιών αλλά και των γονέων ή των δασκάλων τους.
Πάντως, η χειρότερη στρατηγική είναι η μικροαστική υποκρισία που επιχειρεί μάλλον να αποκρύψει παρά να αποκαλύψει το πρόβλημα: ορισμένα ομόφυλα ζευγάρια επιλέγουν να κρύβουν και να μην εξηγούν με ειλικρίνεια στα παιδιά τους τις ιδιαίτερες σεξουαλικές επιλογές τους.
Δεδομένου, μάλιστα, ότι αυτά τα παιδιά πρέπει να ζήσουν σε μια κοινωνία όπου ο κανόνας είναι να έχεις έναν μπαμπά και μια μαμά και όχι δύο μαμάδες ή δύο μπαμπάδες, αυτό το καλοπροαίρετο ψέμα βαραίνει στη ζωή των παιδιών και επηρεάζει δραματικά τις σχέσεις τους με τους άλλους και κυρίως με τους αντισυμβατικούς γονείς τους.
Επομένως, το πραγματικό πρόβλημα είναι η κοινωνική και προσωπική διαχείριση της ομοφοβίας. Ενα πρόβλημα που, για χώρες όπως η Ελλάδα, επιβαρύνεται από την έλλειψη όχι μόνο της κατάλληλης παιδείας αλλά και ενός νομοθετικού πλαισίου που να επιτρέπει τη σύναψη γάμου ή, έστω, ενός συμφώνου συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια που το επιθυμούν.
Ετσι, ένας μεγάλος αριθμός προσώπων στην Ελλάδα δεν μπορεί, λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, να ασκήσει το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή.
Μολονότι έχουν περάσει 25 χρόνια από τότε που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποφάσισε να αφαιρέσει την ομοφυλοφιλία από τη λίστα των ψυχικών ασθενειών, το αίτημα για ίση μεταχείριση από τη Δικαιοσύνη των ομόφυλων ζευγαριών με τα ετερόφυλα ζευγάρια παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανικανοποίητο.
Αναγνωρίζοντας αυτό το εμφανές έλλειμμα ισονομίας το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε το 2007 να θεσπίσει τη 17η Μαΐου ως Ημέρα κατά της Ομοφοβίας προκειμένου να συντονίσει τις προσπάθειες ώστε όλα τα κράτη-μέλη να αποδεχτούν κάποτε έναν κοινό νόμο-πλαίσιο που θα αναγνωρίζει στο εσωτερικό της Ε.Ε. ίσα δικαιώματα στα ομόφυλα με τα ετερόφυλα ζευγάρια.
Μολονότι δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε βέβαια το οξύτερο κοινωνικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα στον τόπο μας, μια κυβέρνηση της Αριστεράς οφείλει να επανορθώσει αυτό το εξόφθαλμα ρατσιστικό και ομοφοβικό καθεστώς επαναφέροντας προς ψήφιση στη Βουλή το «Νέο Σύμφωνο Συμβίωσης» που θα εξασφαλίζει την ισονομία (ίσα δικαιώματα κοινωνικά, θεσμικά, ασφαλιστικά, κληρονομικά κ.λπ.) ανάμεσα στα ετερόφυλα και τα ομόφυλα ζευγάρια.
Η σημερινή γεωγραφία των ομογονεϊκών δικαιωμάτων
Το κοινωνικό και το νομικό καθεστώς των γκέι ζευγαριών άρχισε να αλλάζει στις πιο ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες στις αρχές του 21ου αιώνα χάρη στους πολυετείς αγώνες και τη συστηματική προπαγάνδα των ομοφυλοφιλικών οργανώσεων.
Ετσι, τα γκέι ζευγάρια κατέκτησαν το δικαίωμα να προχωρούν σε πολιτικό γάμο στην Ολλανδία (από το 2001), στο Βέλγιο (από το 2003), στην Ισπανία (από το 2005), στον Καναδά, τη Νότια Αφρική και τη Νορβηγία (από το 2008), στην Ελβετία και σε πέντε Πολιτείες των ΗΠΑ (από το 2009).
Στη Γαλλία, το Ισραήλ και τις Ολλανδικές Αντίλες οι ενήλικοι ομοφυλόφιλοι έχουν το δικαίωμα να συνάπτουν «σύμφωνο συμβίωσης» ή, εναλλακτικά, να αναγνωρίσουν τον μεταξύ τους γάμο, ο οποίος πραγματοποιήθηκε σε χώρα όπου αυτός επιτρέπεται.
Το δικαίωμα στη γονεϊκότητα
Η υιοθεσία ενός ή περισσότερων παιδιών από ζευγάρια που ανήκουν στο ίδιο φύλο είναι απολύτως νόμιμη στη Μεγάλη Βρετανία, την Ισπανία, την Ελβετία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, την Ισλανδία, τη Σουηδία, το Ισραήλ, τον Καναδά, την Αυστραλία, και σε ορισμένες Πολιτείες των ΗΠΑ.
Ειδικότερα, στη Νορβηγία, τη Δανία και τη Φινλανδία επιτρέπεται και η λεγόμενη «stepchild-adoption», δηλαδή η υιοθεσία από το ένα μέλος του ζευγαριού των φυσικών ή θετών τέκνων του άλλου μέλους.
Αυτά τα νομικά δεδομένα μάς αποκαλύπτουν τις τρέχουσες διαστάσεις του ομογονεϊκού φαινομένου. Αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ολοένα και περισσότεροι ομοφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες διεκδικούν σήμερα το δικαίωμά τους στη γονεϊκότητα. Με άλλα λόγια, την ανάγκη τους για μια «φυσιολογική» αλλά κοινότοπη… οικογενειακή ζωή.
Σπύρος Μανουσέλης για Εφημερίδα των Συντακτών
