Η λέξη «σχεσάκιας» συχνά εξαπολύεται σαν κατηγόρια για κάποιον, λες και πρόκειται για κάποιον τοξικοεξαρτημένο, ένα πρεζάκι σχέσεων, που δεν μπορεί να αντέξει χωρίς να είναι σε σχέση.
Ταυτόχρονα, πολλοί παραπονιόμαστε με καημό για τη δυσκολία να βρούμε έναν σωστό άνθρωπο για να κάνουμε μια σχέση της προκοπής ή επειδή μπλέκουμε με «ακατάλληλους» ανθρώπους. «Έχω μαλακομαγνήτη», κλαψουρίζουμε (κάποιοι, μάλιστα, σχεδόν με περηφάνια για το πόσο θύματα της ζωής είμαστε).
Γιατί τόσος καημός, πόνος και δυστυχία για τις συντροφικές σχέσεις; Ο λόγος είναι απλός: οι άνθρωποι είμαστε φτιαγμένοι να είμαστε με άλλους ανθρώπους. Τι μορφή παίρνει αυτό το «μαζί» ποικίλει από πολιτισμό σε πολιτισμό και από εποχή σε εποχή, αλλά στη δική μας κουλτούρα τα τελευταία 70 χρόνια περίπου η πιο σημαντική σχέση απ’ όλες, το Α και το Ω της ολοκλήρωσής μας, είναι να βρούμε «τον άνθρωπό μας». Να είμαστε σε μια συντροφική σχέση, στην οποία ο/η σύντροφός μας θα μας καταλαβαίνει, θα μπορούμε να μοιραζόμαστε (σχεδόν) τα πάντα, θα συμπορευόμαστε, θα κατανοεί τις ανάγκες μας και θα μπορούμε να βασιζόμαστε πάνω του/της ό,τι κι αν μας φέρει η ζωή.
Οι σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους έχουν ζωτική σημασία για την επιβίωσή μας. Χωρίς βαθιούς, θετικούς και αμοιβαίους δεσμούς διαπροσωπικούς δεσμούς, θα ήταν αδύνατη η επιβίωσή μας ως άτομα, τονίζει ο ψυχοθεραπευτής Έρβιν Γιάλομ. Δεν μπορούμε να ζήσουμε σαν ερημίτες και να είμαστε καλά με τον εαυτό μας. Προσοχή: Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει σώνει και καλά να ζευγαρώσουμε – μόνο ότι χρειαζόμαστε ουσιαστικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να είναι φίλοι, συγγενείς ή ερωτικοί σύντροφοι.
Για μια μεγάλη περίοδο του 20ού αιώνα, η συναισθηματική εγγύτητα και η αλληλεξάρτηση υποβιβάστηκαν και κατηγορήθηκαν ως προβληματικές. Μάθαμε ότι πρέπει να είμαστε αυτόνομες, ανεξάρτητοι, χωρίς να έχουμε ανάγκη έναν άλλον άνθρωπο πλάι μας για να είμαστε «πραγματικά» καλά. Η αυτονομία και η ανεξαρτησία τονίστηκαν ως απόλυτες αξίες, ενώ οι «σχεσάκηδες» στιγματίστηκαν ως ανώριμα άτομα με ψυχολογικά προβλήματα, που αναζητούν να τα καλύψουν μέσα από άλλους ανθρώπους.
Στην πραγματικότητα, όλοι οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη από συναισθηματική εγγύτητα, οικειότητα, δέσιμο, αυτό που επιστημονικά αποκαλούμε «συναισθηματικό δεσμό» (attachment). Το συναισθηματικό δέσιμο με άλλους ανθρώπους είναι ένα έμφυτο και γενετικά καθορισμένο χαρακτηριστικό. Ήδη από τη δεκαετία του ’50, γνωρίζουμε πλέον μέσα από πολυάριθμες επιστημονικές έρευνες ότι ο άνθρωπος δεν έχει ανάγκη για στενούς συναισθηματικούς δεσμούς, ζεστασιά και εγγύτητα μόνο όταν είναι παιδί, αλλά διατηρεί αυτή την ανάγκη μέχρι τα βαθιά γεράματα. Η έλλειψη συναισθηματικής εγγύτητας, δεσίματος ή ανταπόκρισης από αυτόν που αγαπάμε προξενεί την ίδια αναστάτωση, φόβο, ταραχή και θυμό είτε είμαστε 5 μηνών είτε 55 χρονών. Παραμένουμε το ίδιο ευάλωτοι/ες απέναντι στους ανθρώπους που αγαπάμε και όταν αυτοί δεν ανταποκρίνονται, η απειλή που νιώθουμε είναι τεράστια, όπως δείχνουν οι έρευνες που διεξήγαν ο John Bowlby, η Mary Ainsworth και ο Edward Tronick.
Η ανάγκη για συναισθηματικούς δεσμούς είναι τόσο έντονη σ’ εμάς τους homo sapiens, που την αναζητούμε και την καλύπτουμε και μέσα από στενές σχέσεις αγάπης και εγγύτητας με ζώα. Όσοι έχουμε κατοικίδια, γνωρίζουμε πολύ καλά πόσο δυνατές σχέσεις αγάπης δημιουργούμε με τα ζώα μας.
Με τη λέξη «σχεσάκιας», λοιπόν, ως θεραπευτής αντιλαμβάνομαι έναν φυσιολογικό άνθρωπο που έχει ανάγκη από συναισθηματική εγγύτητα, οικειότητα, δέσιμο.
Ναι στη σχέση, αλλά τι σχέση;
Πολιτισμικά, μαθαίνουμε ότι τη μεγαλύτερη συναισθηματική εγγύτητα, οικειότητα, δέσιμο τα βρίσκουμε στις ερωτικές σχέσεις, χωρίς αυτό να ισχύει πάντα στην πράξη – και σε φιλίες τα βρίσκουμε εξίσου έντονα, αλλά τον τελευταίο αιώνα η ερωτική σχέση θεωρείται η πλέον σημαντική και συναισθηματικά στενή. Η σχέση που έχουμε με άλλους ανθρώπους και ειδικά με τον/τη σύντροφό μας είναι από τις πιο σημαντικές πηγές ασφάλειας και ευτυχίας ή, αντίθετα, ακυρωτικής μοναξιάς. Μέσα στις συντροφικές σχέσεις μας μπορούμε να αποτινάξουμε τα ψυχικά τραύματα του παρελθόντος μας ή, αντίθετα, να τα επιδεινώσουμε σε βαθμό καταστροφικό.
Μήπως όμως στη σχέση μου εξαρτιέμαι υπερβολικά από τον/τη σύντροφό μου; Η απάντηση είναι απλή: ναι! Είμαστε εξαρτημένες/οι και έτσι πρέπει! «Έχουμε ανάγκη επιβεβαίωσης της ύπαρξής μας από κάποιον άλλον», εξηγεί ο φιλόσοφος Martin Buber. Η αλληλεξάρτηση είναι έμφυτη, φυσιολογική, ανθρώπινη ανάγκη. Αυτό που δεν είναι φυσιολογικό είναι να παραμένουμε σε κακοποιητικές, αδιέξοδες σχέσεις (όχι μόνο ερωτικές, αλλά και οικογενειακές, φιλικές ή επαγγελματικές), όπου όχι μόνο δεν παίρνουμε τη συναισθηματική εγγύτητα, τη ζεστασιά και το δέσιμο που έχουμε ανάγκη, αλλά αντίθετα βιώνουμε πόνο, απόρριψη και περιφρόνηση των αναγκών μας.
Υπάρχουν άντρες και γυναίκες που παραμένουν σε τέτοιες σχέσεις, συχνά επειδή έτσι εκπαιδεύτηκαν από μικρή ηλικία: και οι γονείς τους έτσι τους φέρονται, οπότε αυτό το μοντέλο σχέσης ξέρουν, αυτό εμπιστεύονται. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, μάλιστα, ειδικά για τις γυναίκες, ήταν αδύνατο να φύγουν από κακοποιητικές ή κακές σχέσεις για λόγους απλής επιβίωσης: ήταν αδύνατο να βιοποριστούν εκτός γάμου ή ένα διαζύγιο θα ισούταν με κοινωνικό θάνατο και εξοστρακισμό.
Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα: πόση εξάρτηση είναι υγιής και βοηθητική; Ως ψυχοθεραπευτής σχέσεων θεωρώ την ίδια την ερώτηση παγίδα. Η αλληλεξάρτηση σε μια συντροφική σχέση είναι πάντα υγιής και βοηθητική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι γινόμαστε σιαμαίοι. Συμφωνώ με τον ορισμό που δίνει ο ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε για την αγάπη: «δυο μοναξιές προστατεύουν, αγγίζουν και καλωσορίζουν η μία την άλλη».
Αυτό που καθιστά τη σχέση προβληματική, ασφυκτική, κακοποιητική είναι όταν στη σχέση μας χάνεται η αίσθηση ασφάλειας. Σε μια συντροφική σχέση άπειρες φορές μέσα στη μέρα, κάθε μέρα, ρωτάμε τον εαυτό μας: είναι ο/η σύντροφός μου εκεί για μένα; Μπορώ να βασιστώ πάνω του/της; Αυτή την ερώτηση τη θέτουμε με πολλούς έμμεσους τρόπους. Όταν (νομίζουμε ότι) παίρνουμε αρνητική απάντηση, αυτόματα απειλούμαστε. Και τότε η σχέση γίνεται πηγή ανασφάλειας και κινδύνου αντί για ένας κυματοθραύστης, που μας προσφέρει συναισθηματική προστασία και μας βοηθάει να τα βγάζουμε πέρα με τις αναποδιές και τη ματαίωση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Χρειαζόμαστε να δενόμαστε συναισθηματικά –να βρίσκουμε κάποιον που μπορούμε να του πούμε «βασίζομαι πάνω σου»−, για να είμαστε οργανικά και ψυχικά υγιείς.
Η σχέση, ωστόσο, απαιτεί δουλειά. Δεν συμβαίνει μαγικά, όπως στις ταινίες. Όπως λέει ο φιλόσοφος Srećko Horvat: «Η αγάπη είναι πράξη, θέλει δουλειά και χτίσιμο. Δεν είναι κάτι που σου προσφέρεται έτοιμο στο πιάτο. Η ομορφιά της βρίσκεται στη σκληρή και δύσκολη δουλειά». Κι η δουλειά αυτή έγκειται στο πώς μπορούμε να επιβεβαιώνουμε κάθε μέρα ότι η σχέση μας είναι ασφαλής, εξερευνώντας και τιθασεύοντας τα τραύματα και τις ανασφάλειές μας με τρόπο εποικοδομητικό.
Με λίγα λόγια, από τη στιγμή που ανήκουμε στο είδος homo sapiens είμαστε όλες και όλοι σχεσάκηδες.
του Λύο Καλοβυρνά (webtherapy.gr)
