Είναι ταμπού. Είναι πλάκα. Είναι ευκαιρία να χάσεις μάθημα. Είναι, ωχού μωρέ τώρα, είναι πολιτική κορεκτίλα. Α, ναι! Tώρα τελευταία είναι και σειρά στο Netflix.
Κάπως έτσι αντιμετωπίζει η πλειοψηφία των μαθητών το θέμα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στα σχολεία. Τουλάχιστον, αυτό φαίνεται να συμβαίνει όταν φτάνει η συζήτηση στην τάξη σε τέτοια ζητήματα. Η πιο «προχωρημένη» φάση που μπορεί να δει κάποιος είναι να γίνει είναι ένα πολύ ενδιαφέρον ντιμπέιτ, που όμως θα πρέπει να ενισχυθεί από μαθητές που ήδη έχουν δει ή διαβάσει κάτι, κυρίως από το διαδίκτυο. Οι καθηγητές αντιμετωπίζουν την επιμόρφωσή τους σε τέτοια θέματα περίπου ως «ατομική ευθύνη» και σε άλλες περιπτώσεις ως ευθύνη του κράτους, της Πολιτείας, αόριστα. Οι περισσότεροι γονείς δεν θέλουν ούτε να ακούσουν. Όσον αφορά στο σεξ, βέβαια, έχουν γίνει βήματα, αλλά όσον αφορά στις ΛΟΑΤΚ+ ταυτότητες η συζήτηση μένει στο ποσοστό των γονέων, των μαθητών και των καθηγητών που τους αφορά άμεσα.
«Στο Γυμνάσιο, όπου τα παιδιά είναι πιο ανώριμα, το έπαιρναν ως πλάκα. Ως κάτι αστείο. Ακόμα και λίγο ταμπού. Θυμάμαι μια καθηγήτρια να λέει ότι φταίνε οι κοπέλες που βιάζονται, με αυτά που φοράνε. Γενικά υπήρχαν κάποια τέτοια σχόλια». Αυτό μας λέει η 17χρονη Γιώτα, που προσδιορίζεται ως πανσέξουαλ.
«Μία μόνο φορά στο σχολείο έχω κάνει μάθημα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης», μας λέει η 17χρονη Φωτεινή. Η ίδια προσδιορίζεται ως λεσβία, οπότε το μάθημα δεν την κάλυπτε: «Πραγματευόταν μόνο τα αφροδίσια νοσήματα. Δεν ήταν πλήρες. Δεν συμπεριλάμβανε έμφυλες ταυτότητες. Μιλούσαμε μόνο για το προφυλακτικό και τα αντισυλληπτικά χάπια».
Το μάθημα αυτό έγινε στο Γυμνάσιο, σε μια πόλη της επαρχίας, όταν η Φωτεινή ήταν σε μικρότερη ηλικία, από εξωτερικούς φορείς, «όχι από τους καθηγητές μας», λέει. «Οι καθηγητές μας το θεωρούσαν ταμπού και πολλά παιδιά έβλεπαν την αμηχανία τους και το αντιμετώπιζαν ως αστείο. Όταν έγινε αυτό το μάθημα από άλλους φορείς, το αντιμετώπισαν στα σοβαρά. Ήταν στο πλαίσιο της λεγόμενης Θεματικής Εβδομάδας και διήρκεσε 1-2 διδακτικές ώρες. Μας μίλησαν για πολύ βασικά πράγματα που όλοι τα είχαμε ακούσει. Δεν είχε ενδιαφέρον. Θέλαμε πιο διαδραστικά πράγματα. Αυτά ήταν μια παρουσίαση με ελάχιστες εικόνες. Αναγκαζόμασταν περισσότερο να συζητάμε μεταξύ μας τα παιδιά για αυτά τα θέματα».
Η εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, πρώην Σχολική Σύμβουλος και ερευνήτρια της σεξουαλικής αγωγής, Μαργαρίτα Γερούκη, έχοντας παρακολουθήσει από πολύ κοντά όλες τις προσπάθειες και αλλαγές που έχουν γίνει στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα σε ό,τι αφορά στη σεξουαλική αγωγή, μας μίλησε για την ελληνική πραγματικότητα. Είναι, εξάλλου, μια από τις εκπαιδευτικούς που δημιούργησαν το εξαιρετικό πρόγραμμα «Παίζω με τον Φρίξo και μαθαίνω για το σώμα μου και τις διαπροσωπικές σχέσεις», για παιδιά 5 – 8 ετών, που πήρε το 2019 βραβείο Αριστείας και Καινοτομίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό για τη Σεξουαλική Υγεία.
Η Αγωγή Υγείας
Η Μαργαρίτα Γερούκη μάς πληροφόρησε ότι το 2003 η σεξουαλική αγωγή εντάχθηκε στο εκπαιδευτικό αναλυτικό πρόγραμμα των σχολείων ως θεματική ενότητα της Αγωγής Υγείας. Ωστόσο, «με πολύ μεγάλη θλίψη συνειδητοποίησα ότι κανένας δεν το ήξερε. Εκεί άρχισα να συνειδητοποιώ τι συμβαίνει στην ελληνική πραγματικότητα. Υπάρχει ένα μεγάλο κενό ανάμεσα στο τι λέμε και στο τι κάνουμε», μας είπε.
Από τις πρώτες εκπαιδευτικούς που έχουν ξεκινήσει να διδάσκουν το μάθημα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, στα πλαίσια της αγωγής υγείας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, είναι η Έλενα Σκαρπίδου. Η ίδια διδάσκει τα τελευταία 22 χρόνια τόσο σε έφηβες/-ους και σε γονείς/κηδεμόνες όσο και σε εκπαιδευτικούς, ενώ στις 24 και 25 Σεπτεμβρίου ολοκλήρωσε ένα διήμερο σεμινάριο σεξουαλικής αγωγής για εκπαιδευτικούς σε συνεργασία με τις Συνηχήσεις. «Ξεκίνησα να φτιάχνω ομάδες εφήβων από τις αρχές του 2000, στο πλαίσιο της Αγωγής Υγείας. Η σεξουαλική εκπαίδευση», μας λέει, «είναι εθελοντικό πρόγραμμα το οποίο έκανα μετά τις διδακτικές ώρες. Οι ομάδες βρίσκονταν μια φορά την εβδομάδα, μετά το σχολείο». Η ίδια είναι υπεύθυνη του Τομέα Εκπαίδευσης στη ΛΟΑΤΚΙ+ Οργάνωση «Πολύχρωμο Σχολείο» κι έχει συμμετάσχει στη δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού σε πολλές άλλες δράσεις της. «Τα πράγματα σίγουρα έχουν αλλάξει πολύ σε σχέση με 20 χρόνια πριν. Κυρίως έχει ανοίξει το πεδίο του διαλόγου, γιατί κάποτε το θέμα της σεξουαλικής εκπαίδευσης δεν αποτελούσε καν θέμα συζήτησης. Το ίντερνετ επίσης έχει φέρει μεγάλες αλλαγές. Οι συνάδελφοί μου παλιότερα με θεωρούσαν “περίεργη” ή “εκκεντρική”. Τα τελευταία χρόνια βέβαια και από τότε που ξεκίνησε και η Θεματική Εβδομάδα υπάρχει μια αρκετά καλή συνεργασία με τις/τους συναδέλφους για το θέμα αυτό.»
Ο Νίκος Δρίβας, τρανς δάσκαλος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, έχει μιλήσει για τα βιώματά του στο Antivirus. Έχει διδάξει σε ορισμένους μαθητές του Δημοτικού το μάθημα της Φυσικής που αφορά στην αναπαραγωγή και «μετά από προσωπική έρευνα έχω κάνει κάποιες συζητήσεις που αφορούν στη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Από την άλλη, δεν έχω παρακολουθήσει κάποιο σχετικό σεμινάριο, παρά μόνο ό,τι έχω παρακολουθήσει στο Πολύχρωμο Σχολείο», μας λέει. Και εξηγεί τι συμβαίνει στην Αθήνα: «Μέχρι στιγμής έχω περάσει από 40 σχολεία στην Α’ Αθήνας, κανένας δεν έχει αναλάβει να κάνει το μάθημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Στα πιο πολλά γίνεται Αγωγή Υγείας και μάθημα σε σχέση με το περιβάλλον». Οι ανάγκες της κοινωνίας, όμως, σήμερα έχουν αλλάξει και ο ίδιος είναι η προσωποποίηση της ανάγκης για εκπαίδευση σε σχέση με τις έμφυλες ταυτότητες μέσα στα σχολεία.
«Η αιχμή του δόρατος αφορά στα θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας ή έκφρασης φύλου», αναφέρει η Νάνσυ Παπαθανασίου, επιστημονικά συνυπεύθυνη του επιστημονικού φορέα ψυχικής υγείας, Orlando LGBT+. Και συμπληρώνει το γιατί: «Αυτά τα θέματα θα βάλουν την κοινωνία σε μια διαδικασία να αμφισβητήσει την ετεροκανονικότητα, την πατριαρχία, τα στερεότυπα τα οποία δεχόμαστε αφιλτράριστα καθημερινά. Δεν έχει να κάνει μόνο με τα παιδιά που δεν είναι straight. Το να μιλάμε γι’ αυτά τα θέματα δίνει ακόμα και σε αυτά τα άτομα τη δυνατότητα να ορίσουν τους εαυτούς τους με έναν τρόπο, ο οποίος δεν θεωρείται δεδομένος ευθύς εξ’ αρχής. Η ομοφοβία, η αμφιφοβία, η τρανσφοβία είναι κοινωνικά φαινόμενα, δεν είναι προσωπική άποψη. Δημιουργούν ζοφερές κοινωνικές πραγματικότητες. Πρέπει να δούμε γιατί απειλούμαστε τόσο πολύ, ποιες δικές μας βεβαιότητες κλονίζονται τόσο πολύ και γιατί μας είναι τόσο πολύτιμες αυτές οι βεβαιότητες. Οι κοινωνίες έχουν την τάση να συντηρούνται».
Ρωτάμε τη Γιώτα αν το πρόβλημα ήταν πάντα σε σχέση με τις έμφυλες ταυτότητες ή και άλλα «ευαίσθητα» θέματα συζήτησης: «Ήταν όλα αλληλένδετα. Όταν ξεκινούσε μια συζήτηση για μειονότητες φτάναμε πάντα σε όλα αυτά τα θέματα. Υπήρχαν κάποιες κοπέλες που με στήριζαν και είχαμε φτιάξει μια “ομαδούλα” που πηγαίναμε κόντρα στους καθηγητές όταν έλεγαν ομοφοβικά, ρατσιστικά, περίεργα πράγματα, αλλά και πάλι δεν ήταν αρκετό. Δηλαδή, κατέληγε να χτυπήσει το κουδούνι και να σταματήσει η συζήτηση. Υπήρχαν μαθητές που ήταν ανοιχτά εναντίον μας. Κυρίως στην Α΄ Λυκείου υπήρχαν δύο άτομα που δεν έκαναν πλάκα, ήταν στα σοβαρά εναντίον μας. Μετά υπήρχαν οι ανώριμοι, που έβλεπαν το όλο θέμα ως αστείο. Ότι χάνουμε μάθημα».
Γιατί άραγε είναι τόσο πολύ θέμα ταμπού η σεξουαλική αγωγή; Εδώ η Μαργαρίτα Γερούκη μας μιλά για τις αντιφάσεις της ελληνικής κοινωνίας: «Από τη μια, είμαστε μια σύγχρονη δυτική κοινωνία. Έχουμε ελευθερίες να επιλέγουμε και τον/τη σύντροφό μας και το πώς θα ζήσουμε. Με ένα κλικ έχεις πρόσβαση σε διάφορα θέματα που άπτονται αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινη σεξουαλικότητα (κοινωνικό και βιολογικό φύλο, ρόλοι, απόλαυση, ερωτικές σχέσεις, αναπαραγωγή). Όλα όσα περιλαμβάνονται σ’ αυτό που ορίζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, για το τι είναι τελικά η σεξουαλικότητα. Όλα αυτά υπάρχουν. Είναι ελεύθερα, προσβάσιμα. Δεν είναι η σεξουαλικότητα ταμπού. Το να συζητάμε για τη σεξουαλικότητα είναι ταμπού. Το να συζητάμε σ’ ένα πλαίσιο, όπως για παράδειγμα το σχολείο. Σ’ ένα οργανωμένο παιδαγωγικό πλαίσιο. Εκεί είναι ταμπού. Γιατί; Γιατί δεν έχουμε μάθει να συζητάμε. Και δεν έχουμε μάθει να συζητάμε, γιατί δεν έχουμε ανοίξει την κουβέντα. Αυτό προσπαθώ να κάνω 20 χρόνια τώρα, να ανοίξω την κουβέντα στην κοινωνία. Η σεξουαλική αγωγή, όλες οι έρευνες λένε ότι κάνει καλό».
Η Νάνσυ Παπαθανασίου μάς λέει ποιες είναι οι επιπτώσεις που επιφέρει η απουσία σεξουαλικής εκπαίδευσης στα παιδιά: «Οι ψυχολογικές επιπτώσεις των διακρίσεων είναι διαβρωτικές. Είναι ο βασικός παράγοντας επικινδυνότητας για την ψυχική υγεία και την προσαρμογή παιδιών κι εφήβων. Με τον όρο “ψυχική υγεία” εννοούμε όχι μόνο την αρνητική συμπτωματολογία (άγχος, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμοί και αυτοκτονικότητα) αλλά και για την απουσία θετικών συναισθημάτων. Το παιδί δεν αισθάνεται καλά με τον εαυτό του, δεν αισθάνεται ότι μπορεί να τα καταφέρει, ότι χωράει σ’ ένα πλαίσιο, ότι μπορεί να είναι ο εαυτός του εκεί που θέλει να είναι. Αισθάνεται ότι πρέπει να ντρέπεται κι ότι το σχολείο το σιχαίνεται, εφόσον ανέχεται το bullying. Δεν λέω ότι μπορεί να γίνεται μόνο ενεργητικά, αλλά και η απουσία αντίδρασης δημιουργεί ένα πλαίσιο το οποίο δεν είναι ασφαλές. Επομένως, τα παιδιά μαθαίνουν πως ο τρόπος να επιβιώσουν είναι να κρύβουν βασικά κομμάτια του εαυτού τους».
«Εγώ έφτασα να πάω Αμερική για να καταλάβω ότι είμαι κάτι άλλο εκτός από στρέιτ», μας λέει η Φωτεινή. «Νόμιζα ότι είναι κάτι σπάνιο και το φοβόμουν. Δε φοβόμουν την ιδέα, αλλά την αντιμετώπιση της κοινωνίας. Θα βοηθούσε στην αντιμετώπιση της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας από την υπόλοιπη κοινωνία να έχει γίνει σωστή ενημέρωση. Υπάρχει πολλή παραπληροφόρηση από το κοντινό περιβάλλον, την οικογένεια, τα social media». Ο Νίκος Δρίβας προσθέτει σε αυτό το σημείο ότι «σήμερα τα παιδιά μαθαίνουν ό,τι θέλουν από το διαδίκτυο. Αυτό είναι και καλό και κακό. Από τη μία, ενημερώνονται αλλά, από την άλλη μπερδεύονται, γιατί οι πληροφορίες είναι αμέτρητες και περίπλοκες. Οι γονείς και οι δάσκαλοι είναι το παν για όλο αυτό το ζήτημα. Πρέπει να αλλάξει η νοοτροπία και να μην είναι τόσο συντηρητικές οι απόψεις. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να οργανωθούμε από το Δημοτικό και να προσπαθήσουμε να εισάγουμε μαζικά αυτό το τόσο σημαντικό μάθημα στα σχολεία, είναι κάτι που το έχει ανάγκη η κοινωνία μας για να γίνει καλύτερη.»
Θεματικές εβδομάδες
Η πρώτη προσπάθεια για μαζική εισαγωγή του μαθήματος της σεξουαλικής εκπαίδευσης στα σχολεία, με ειδική ενότητα για τις έμφυλες ταυτότητες, έγινε στις Θεματικές Εβδομάδες στα Γυμνάσια. Ξεκίνησαν πιλοτικά το σχολικό έτος 2016-2017 από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Τότε πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά σε ορισμένα γυμνάσια της χώρας η Θεματική Εβδομάδα με τίτλο «Σώμα και Ταυτότητα». Η τρίτη ενότητα «έμφυλες ταυτότητες» ήταν κοντά σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «σεξουαλική εκπαίδευση». Οι υποενότητες ήταν: Σωματικές αλλαγές στην εφηβεία, Βιολογικό και κοινωνικό φύλο, Αποδομώντας τα έμφυλα στερεότυπα, Ανθρώπινα δικαιώματα και δικαιώματα των γυναικών. Το πρόγραμμα αυτό επεκτεινόταν χρόνο με τον χρόνο, μέχρι που το σχολικό έτος 2018-2019 έλαβαν μέρος 1.656 Γυμνάσια από τα 1.700 της χώρας. Υπήρξαν, δυστυχώς, και περιπτώσεις όπου ακροδεξιές και παραθρησκευτικές οργανώσεις με γονείς, που διαμαρτυρήθηκαν για τη διεξαγωγή τους, ειδικά στο θέμα των έμφυλων ταυτοτήτων. Την επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά καταργήθηκαν από τη νυν Υπουργό Παιδείας.
Σύμφωνα με την Έλενα Σκαρπίδου, «όλα αυτά τα χρόνια, οι περισσότεροι γονείς ήταν πολύ ευχαριστημένοι, που τα παιδιά τους μάθαιναν για τη σεξουαλικότητα με έναν επιστημονικό και έγκυρο τρόπο στον χώρο του σχολείου, που είναι ο επίσημος φορέας εκπαίδευσης. Πάντα βέβαια, υπήρχαν και κάποιοι γονείς, οι οποίοι αντιδρούσαν έχοντας ως βασικό επιχείρημα, ότι δεν αποτελεί ρόλο του σχολείου να εκπαιδεύει τα παιδιά σε θέματα σεξουαλικότητας αλλά είναι έργο που αναλαμβάνει η οικογένεια. Φυσικά, όπως γνωρίζουμε όλ@, στις περισσότερες οικογένειες δεν συζητούν τα ζητήματα σεξουαλικής παιδείας, γιατί στην πλειονότητά τους είναι συντηρητικές, τέτοια θέματα είναι “ταμπού”. Τα επιχειρήματα που επικαλούνται είναι ότι τα παιδιά θα νιώσουν ότι είναι ελεύθερα να κάνουν σεξ πριν την ώρα τους ή ότι όλα θα γίνουν ομοφυλόφιλα ή ότι η οικογένεια και μαζί της και όλη η κοινωνία θα καταρρεύσει. Τα επιχειρήματα αυτά καταδεικνύουν την έλλειψη ενημέρωσης για το περιεχόμενο και τους στόχους της Συμπεριληπτικής-Ολοκληρωμένης Σεξουαλικής Εκπαίδευσης (ΣΟΣΕ) καθώς και για τις επιστημονικές και τεκμηριωμένες μελέτες που αφορούν τα αποτελέσματα σε χώρες που την εφαρμόζουν. Επίσης, γνωρίζουμε ότι τα μικρά παιδιά κινδυνεύουν από σεξουαλική κακοποίηση μέσα από το στενό ή ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Σύμφωνα με τη μεγάλη έρευνα που έχει γίνει από το “Χαμόγελο του παιδιού” γνωρίζουμε ότι 75% των θυτών της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης προέρχεται από το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, οπότε τα παιδιά πρέπει να γνωρίζουν και πρέπει να εκπαιδεύονται πάνω στο ζήτημα αυτό. Η σεξουαλική εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα του παιδιού, βασίζεται και προάγει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Γνωρίζουμε επίσης, βάσει ερευνών, ότι 1 στα 4 κορίτσια πριν τελειώσει το λύκειο έχει κάνει έκτρωση – είμαστε πρώτοι στην Ευρώπη στις εφηβικές εκτρώσεις. Έχουμε επίσης πολύ μεγάλη διάδοση των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων λοιμώξεων. Στο σχολείο όμως δεν αντιμετωπίζονται όλα αυτά. Επίσης, έχουμε φαινόμενα έμφυλης βίας, ομοφοβικό, τρανσφοβικό, ιντερφοβικό, αμφιφοβικό εκφοβισμό και κοινωνικό αποκλεισμό των ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιών. Πολλά δικαιώματα παραβιάζονται εξαιτίας της έλλειψης της σεξουαλικής εκπαίδευσης, το δικαίωμα στην προστασία, το δικαίωμα στην ενημέρωση, στην έκφραση κ.α.».
Η γνώση και η σωστή ενημέρωση σε θέματα σεξουαλικής υγείας ξεκινά και από το σχολείο.⁰Από φέτος, σε όλα τα σχολεία της χώρας μας, εισάγονται τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων που περιλαμβάνουν και τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. pic.twitter.com/usbo34jNGM
— Niki Kerameus (@nkerameus) September 4, 2021
Εργαστήρια Δεξιοτήτων
Τη θέση των Θεματικών Εβδομάδων, πήραν από το τρέχον ακαδημαϊκό έτος τα «Εργαστήρια Δεξιοτήτων». Οι υπεύθυνοι εκπαιδευτικοί για τη διδασκαλία των Εργαστηρίων Δεξιοτήτων καλούνται να σχεδιάσουν υποχρεωτικά την υλοποίηση των τεσσάρων Θεματικών Ενοτήτων, που μπορούν να περιλαμβάνουν από 20 έως 28 Προγράμματα Καλλιέργειας Δεξιοτήτων. Στη Θεματική Ενότητα «Ζω καλύτερα – Ευ ζην» υπάρχει μία υποενότητα «Γνωρίζω το σώμα – Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση» και μπορεί να διδαχθεί στην Γ΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού και στη Β΄ Γυμνασίου. Στη Θεματική Ενότητα «Ενδιαφέρομαι και Ενεργώ» υπάρχει η υποενότητα «Ανθρώπινα Δικαιώματα», που μπορεί να διδαχθεί στο Νηπιαγωγείο, στην Α΄ και Δ΄ Δημοτικού και στην Α΄ Γυμνασίου. Στην ίδια ενότητα υπάρχει η υποενότητα «Συμπερίληψη: Αλληλοσεβασμός και Διαφορετικότητα» και μπορεί να διδαχθεί στη Γ΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού και στη Γ΄ Γυμνασίου. Προτού καν ακόμα υλοποιηθούν, τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων και ειδικά το μάθημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης συνάντησαν αντιδράσεις. Στις 20 Σεπτεμβρίου διοργανώθηκε από διάφορα χριστιανικά σωματεία μία εκδήλωση διαμαρτυρίας έξω από το Υπουργείο Παιδείας, με πολύ μικρή, όμως, συμμετοχή.
Στο υπουργείο είναι το πρόβλημα
Η Μαργαρίτα Γερούκη θεωρεί ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη η σεξουαλική αγωγή στα σχολεία. Και όταν τη ρωτήσαμε «γιατί», η άμεση απάντησή της σχετίζεται με το όνομα του αρμόδιου υπουργείου. Όπως μας εξήγησε το γεγονός ότι ονομάζεται «Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων» δημιουργεί και τα αντίστοιχα εμπόδια. «Το υπουργείο δηλαδή είναι αναγκασμένο να υπακούσει σε δύο “αφέντες”. Ο ένας αφέντης είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο τρόπος που αντιμετωπίζει τα θέματα σεξουαλικής αγωγής, που είναι μια πολύ προοδευτική στάση. Κι από την άλλη είναι το Θρησκευμάτων. Η ορθόδοξη εκκλησία, η οποία έχει μια εντελώς διαφορετική στάση».
Τι είναι όμως η σεξουαλική αγωγή και πώς «κάνει καλό»; Η Μαργαρίτα Γερούκη καταρχάς διευκρινίζει ότι όταν λέμε σεξουαλική αγωγή πρέπει να ξέρουμε σε ποια σεξουαλική αγωγή αναφερόμαστε. Όπως μας εξηγεί η σεξουαλική αγωγή είναι μια «παιδαγωγική διαδικασία, όπως την ορίζουν η UNESCO και οι μεγάλοι παγκόσμιοι οργανισμοί για την υγεία. Και εντάσσεται σ’ αυτό το πεδίο που λέμε Ολοκληρωμένη Συμπεριληπτική Σεξουαλική Αγωγή (Comprehensive Sexuality Education). Ο στόχος της σεξουαλικής αγωγής είναι η υγεία. Και η υγεία είναι ένα μετρήσιμος στόχος, δηλαδή, μπορώ να μετρήσω πόσο υγιής είναι σεξουαλικά ένας πληθυσμός. Μπορώ να τον μετρήσω, γιατί βλέπω π.χ. τις αμβλώσεις, τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, την σεξουαλική κακοποίηση, την παρενόχληση, το bullying, ομοφοβικό και τρανσφοβικό bullying. Αυτά είναι όλα μετρήσιμα στοιχεία.»
Οι αναχρονιστικές αναφορές στα σχολικά εγχειρίδια
Σύμφωνα με επιστολή του Πολύχρωμου Σχολείου στο Υπουργείο Παιδείας τον Ιούνιο του 2021, το σχολικό εγχειρίδιο «Υγιεινή Μικροβιολογία», εκτός από τα αντιεπιστημονικά στοιχεία που το καθιστούν παρωχημένο και αναχρονιστικό, ορισμένες ενότητές του εμπεριέχουν απροκάλυπτα κακοποιητικό λόγο προς πλήθος ομάδων (ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, σεξεργάτ(ρι)ες, πρόσφυγες και μετανάστες κ.α.) που υφίστανται επί δεκαετίες τις συνέπειες των επικρατούντων στερεοτύπων και προκαταλήψεων. Ενδεικτικά στην Ενότητα 4.5.4 (Σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα) που εκτείνεται από τη σελίδα 40 έως και τη σελίδα 47, υπάρχει ο ισχυρισμός ότι ένας από τους παράγοντες της εξάπλωσής τους είναι η «Διάδοση της ομοφυλοφιλίας». Επιπλέον, στο σχολικό εγχειρίδιο χρησιμοποιείται ο όρος «νόσημα» αντί για «λοίμωξη», ο οποίος δεν συμβαδίζει με την επικαιροποιημένη γνώση σχετικά με την αντιμετώπιση, προστασία και την πρόληψη από τα λοιμώδη νοσήματα. Όσον αφορά στη χρήση του ρήματος «διαδίδεται» για την ομοφυλοφιλία υπονοείται άρρητα πως δεν αφορά έναν εκ φύσεως σεξουαλικό προσανατολισμό, αλλά μία «ασθένεια» ή μία «σύγχρονη τάση» που μεταφέρεται μεταξύ των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων.
Χαρακτηριστική, όμως, είναι και η αναφορά που γίνεται στο βιβλίο Βιολογίας της Γ’ Λυκείου(ενότητα 1.3.4. με τίτλο «Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσοβιολογικής Ανεπάρκειας – AIDS» / σ. 47-52). Στο εν λόγω κείμενο, η λοίμωξη HIV/AIDS παρουσιάζεται με όρους της δεκαετίας του ’80, αγνοώντας όλες τις μετέπειτα επιστημονικές και κοινωνικές εξελίξεις. Διαβάζουμε, λοιπόν σ΄αυτό, πως «η εξάπλωση της ασθένειας σε όλες τις χώρες του κόσμου έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις και αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους για την παγκόσμια υγεία» (σ. 47, παρ 1η), πως «ο ιός μπορεί να μεταδοθεί με τη μετάγγιση αίματος» και «δεν αποκλείεται μετάδοση του ιού και κατά τον τοκετό» (σ. 47, παρ. 3η), πως «με την πάροδο του χρόνου τα συμπτώματα αυτά γίνονται εντονότερα και το άτομο οδηγείται τελικά στο θάνατο» (σ. 49, παρ. 2η), και πως «δυστυχώς, μέχρι σήμερα, η επιστήμη δε διαθέτει κατάλληλα και αποτελεσματικά μέσα αντιμετώπισης του ΗIV» (σ. 49, παρ. 3). Το προβληματικό αυτό κείμενο είχε αναγνωρίσει τον περασμένο Σεπτέμβριο η οργάνωση Κέντρο Ζωής – Για την υποστήριξη όσων ζουν με HIV/AIDS, η οποία έστειλε επιστολή στην υπουργό Παιδείας, ζητώντας τη διόρθωσή του σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημονικές – κοινωνικές εξελίξεις.
Καμπάνια ενημέρωσης από το Πολύχρωμο Σχολείο
Το «Πολύχρωμο Σχολείο» ξεκινά μία καμπάνια με βασικό στόχο να ενημερώσει για την αναγκαιότητα της σεξουαλικής εκπαίδευσης αλλά με τη μορφή υποχρεωτικού μαθήματος από το νηπιαγωγείο μέχρι τη Γ΄ Λυκείου. «Και όχι με τη μορφή αυτή που μπήκε τώρα (εργαστήρια δεξιοτήτων)», διευκρινίζει στο Antivirus η Έλενα Σκαρπίδου, «η οποία μορφή είναι πολύ αποσπασματική και δεν αρκεί φυσικά. Μιλάμε για 5-7 εβδομάδες σε τρεις τάξεις μέχρι να τελειώσει ένα παιδί το γυμνάσιο. Ο χρόνος που διατίθεται δεν επαρκεί για την εκπλήρωση των μαθησιακών στόχων, όπως αυτοί ορίζονται από UNESCO και άλλους διεθνείς και ευρωπαϊκούς οργανισμούς. Αυτή η καμπάνια χρηματοδοτείται από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Μ’ αυτόν τον τρόπο πιστεύω ότι θα βοηθήσουμε να ανοίξει ο διάλογος, θα συμμετέχουν και πολλές άλλες οργανώσεις. Στο πλαίσιο της καμπάνιας θα παρουσιάσουμε επίσης και τον μεταφρασμένο τεχνικό οδηγό της UNESCO για την Συμπεριληπτική Ολοκληρωμένη Σεξουαλική Εκπαίδευση. Είναι πολύ σημαντικό γιατί ο οδηγός αυτός βάζει τα πράγματα στη θέση τους σε σχέση με το τι είναι η σεξουαλική εκπαίδευση και για τους μύθους, που κυκλοφορούν. Σε χώρες μάλιστα που έχει εφαρμοστεί ουσιαστικά η Συμπεριληπτική Ολοκληρωμένη Σεξουαλική Εκπαίδευση έχει βοηθήσει στη μείωση της έναρξης της σεξουαλικής ζωής, στη λήψη προφυλάξεων, στη μείωση των αμβλώσεων κλπ. Είναι ένας απόλυτα τεκμηριωμένος οδηγός που θα βοηθήσει πολύ στο να μπουν τα πράγματα στη θέση τους. Γιατί όπως φαίνεται, το πρόβλημα δεν είναι μόνο αν θα μπει η Συμπεριληπτική-Ολοκληρωμένη Σεξουαλική Εκπαίδευση στο σχολείο, αλλά πώς, σε ποιο πλαίσιο και με ποιους στόχους. Εγείρονται ζητήματα περιεχομένου, μεθόδων και πρακτικών, εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών και ολόπλευρης στήριξής τους από το υπουργείο παιδείας».
Συμπερίληψη
Όπως λέει η Έλενα Σκαρπίδου, «η έλλειψη της σεξουαλικής διαπαιδαγώγηση και γενικότερα το εκπαιδευτικό μας σύστημα, όπου το τοπίο της σεξουαλικότητας οργανώνεται μέσα στο πλαίσιο ενός ετεροκανονικού αυτονόητου μέσα στο οποίο διαπραγματεύονται καθημερινά και ενεργά τις ταυτότητές τους οι μαθητές και οι μαθήτριες, οι ετεροκανονικές προσδοκίες φέρνουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά σε εξαιρετικά δυσχερή θέση. Τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα μη ανεκτικό και συμπεριληπτικό περιβάλλον, εσωτερικεύουν αισθήματα ενοχής και συναισθήματα ντροπής. Τα αρνητικά αυτά συναισθήματα, πολλές φορές καθυστερούν την παραδοχή της ταυτότητάς τους, μειώνουν την αυτοεκτίμησή τους και οδηγούν σε αδιέξοδα πολλά ταλαντούχα, λειτουργικά και ικανά άτομα. Τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά μπαίνουν στην ενήλικη ζωή τραυματισμένα και το σχολείο δεν μπορεί να τα προστατεύσει, όπως είναι ο ρόλος του. Δέχονται λεκτικές επιθέσεις , σωματική βία, εκφοβισμό, και κοινωνική απομόνωση- δεν παίζουν μαζί τους, δεν τα καλούν στα πάρτι τους, δεν τα κάνουν παρέα. Από την άλλη και τα ΛΟΑΤΚΙ παιδιά θυμώνουν και με το δίκιο τους και έτσι δημιουργείται ένα εχθρικό περιβάλλον, που τα τραυματίζει πολύ άσχημα. Στο ελληνικό σχολείο, δεν υπάρχει καμία εκπαίδευση σχετικά με τα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα στους εκπαιδευτικούς ούτε κάποιες σχετικές κατευθυντήριες γραμμές. Σύμφωνα με την έρευνα της Colour Youth για το σχολικό κλίμα, το 58% των ΛΟΑΤΚΙ+ μαθητριών/-ών είχαν ακούσει ομοφοβικά, τρανσφοβικά, ιντερφοβικά, αμφιφοβικά σχόλια από τους/τις ίδιους/-ες τους/τις εκπαιδευτικούς».
Να προσθέσουμε εδώ ότι, σύμφωνα με την Πρώτη Πανελλαδική Έρευνα της Colour Youth για το σχολικό κλίμα (Μάιος 2018): το 65,1% των ΛΟΑΤΚ ατόμων δεν έχουν ακούσει τίποτα θετικό για ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα σε κάποιο μάθημα του σχολείου. Αντίθετα, το 54,4% δηλώνει ότι έχει ακούσει μέσα στην τάξη αρνητικές αναφορές για ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ή ζητήματα. Ταυτόχρονα, σε ποσοστό 60,1% τα παιδιά αναφέρουν ότι κανένα από τα σχολικά τους βιβλία δεν περιλαμβάνει πληροφορίες για ΛΟΑΤΚΙ+ θέματα.
Πόσο εύκολο όμως είναι η σεξουαλική αγωγή να είναι και ΛΟΑΤΚΙ συμπεριληπτική; Η Μαργαρίτα Γερούκη απαντά κατηγορηματικά ότι το κομμάτι της συμπερίληψης είναι αναπόσπαστο κομμάτι της σεξουαλικής αγωγής. «Δεν γίνεται δηλαδή» μας λέει «να κάνω σεξουαλική αγωγή αν δεν συμπεριλάβω την ποικιλομορφία (diversity) των ανθρώπων. Γιατί; Γιατί στόχος της σεξουαλικής αγωγής είναι η υγεία. Δεν θέλω μόνο υγιή τα cisgender παιδιά, θέλω και τα transgender παιδιά. Δεν θέλω υγιή μόνο τα ετερόφυλα παιδιά, θέλω και τα ΛΟΑΤΚΙ παιδιά. Για μένα είναι όλα παιδιά. Δεν μπορώ να το διαχωρίσω. Άρα δεν μπορούμε να μιλάμε για σεξουαλική αγωγή, αν δεν λαμβάνει υπόψη της την διαφορετικότητα των ανθρώπων».
Η σεξουαλική εκπαίδευση στην Ευρώπη
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, λαμβάνοντας υπόψη προδιαγραφές που προτείνουν διεθνείς φορείς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η UNESCO, προτρέπει τα κράτη-μέλη της να υιοθετήσουν τις προτάσεις τους. Το γεγονός ότι η εφαρμογή τους παραμένει σε εθνικό επίπεδο και στη διακριτική ευχέρεια του κάθε κράτους, αυτό συνεπάγεται σημαντική ανομοιογένεια σε ό,τι αφορά στην παρεχόμενη σεξουαλική εκπαίδευση ανά κράτος-μέλος. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η έκθεση του Νοεμβρίου 2020 με τίτλο «Η Σεξουαλική εκπαίδευση στην Ε.Ε.: Μια Επισκόπηση», η χαρτογράφηση της σεξουαλικής εκπαίδευσης ανά την επικράτεια βρίσκεται σε μερικό επίπεδο και δεν μπορούν να συναχθούν πλήρη και ολοκληρωμένα συμπεράσματα. Η ομοφωνία όμως ότι η σεξουαλική εκπαίδευση μπορεί να επιδράσει θετικά στη σεξουαλική υγεία των νέων ανθρώπων είναι δεδομένη και καταγεγραμμένη στα συμπεράσματα της έκθεσης. Η ηλικία που ξεκινάει η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και η διάρκειά της διαφέρει από κράτος σε κράτος. Επίσης, 19 κράτη-μέλη έχουν θεσπίσει υποχρεωτική σεξουαλική εκπαίδευση, ενώ σε 8 άλλα κράτη η εκπαίδευση είναι προαιρετική (στοιχεία Νοεμβρίου 2019). Ακόμα, η ηλικία που λαμβάνουν πρώτη φορά σεξουαλική εκπαίδευση τα παιδιά διαφέρει αισθητά από κράτος σε κράτος με το ηλικιακό εύρος να κυμαίνεται από τα 4 έως τα 14 έτη.
Σε ό,τι αφορά στο περιεχόμενο της παρεχόμενης εκπαίδευσης παρατηρούμε κάποιες χώρες (Κύπρος, Ιταλία, Ρουμανία, Σλοβενία) να καταπιάνονται μόνο με τις βιολογικές πτυχές της σεξουαλικότητας (σεξουαλική ανατομία, ανθρώπινο σώμα, σεξουαλική αναπαραγωγή). Ενώ κάποιες άλλες προσθέτουν στα παραπάνω και ζητήματα αποφυγής επικίνδυνων σεξουαλικών πρακτικών (Βουλγαρία, Κροατία, Τσεχία, Ιρλανδία, Λιθουανία). Άξιο παρατήρησης είναι ότι σε αρκετές από αυτές τις χώρες η Σεξουαλική Εκπαίδευση είναι προαιρετική (Βουλγαρία, Κροατία, Ιταλία, Λιθουανία, Ρουμανία). Μαζί με τις ανωτέρω πτυχές της Σεξουαλικής Εκπαίδευσης, τα περισσότερα κράτη προσφέρουν κάποιου είδους εκπαίδευση γύρω από θεματικές, όπως η αγάπη, ο γάμος, η συμβίωση και η οικογένεια (θεματικές που προτείνονται από την UNESCO και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας). Βέβαια, το περιεχόμενο και τα μηνύματα που μεταφέρονται στους μαθητές διαφέρουν αισθητά από χώρα σε χώρα. Για παράδειγμα, στη Σλοβακία, η Σεξουαλική Εκπαίδευση επικεντρώνεται στις παραδοσιακές οικογενειακές αξίες και τον γάμο. Ενώ στη Δανία, η θεματική του γάμου και της συμβίωσης προσεγγίζεται με έναν πιο συμπεριληπτικό τρόπο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ζητήματα όπως οι έμφυλοι ρόλοι και τα στερεότυπα, ο σεξουαλικός προσανατολισμός και η ΛΟΑΤΚΙ συμπερίληψη, το ζήτημα της συναίνεσης στην ερωτική πράξη καθώς και κομμάτι της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στο διαδίκτυο περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα λίγων μόνο χωρών (αν και είναι και αυτές θεματικές που προτείνονται από την UNESCO και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας).
Τι συμβαίνει στην Ελλάδα
«Μέχρι στιγμής οι εκπαιδευτικοί των δημοτικών σχολείων δεν αναλαμβάνουν εύκολα τη σεξουαλική αγωγή», λέει στο Antivirus ο Νίκος Δρίβας και όταν τον ρωτάμε τους λόγους απαντά ότι «χωρίς να το γνωρίζω, αν εικάσω, θα έβαζα τους φόβους τους και την άρνηση να έρθουν σε αντιπαράθεση με τους γονείς των μαθητών, αλλά και τις παγιωμένες αντιλήψεις τους». Γενικότερα, πάντως, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ), που είναι αρμόδιο για τα σχολικά εγχειρίδια, έχει κατηγορηθεί για τις συντηρητικές επιλογές, καθώς και για μη ανεξάρτητη γνωμοδότηση ως προς τα εκπαιδευτικά πράγματα, διότι διορίζεται από τον/την εκάστοτε Υπουργό Παιδείας. Είναι γεγονός πως μεταξύ των εκπαιδευτικών υλικών σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης συμπεριλαμβάνεται και ένας πλήρως συμπεριληπτικός οδηγός του «Πολύχρωμου Σχολείου». Το θέμα είναι ότι δεν είναι υποχρεωτικός και ότι δεν ενθαρρύνονται οι εκπαιδευτικοί να τον χρησιμοποιήσουν στην τάξη. Ο Νίκος Δρίβας μάς λέει τι θα πρέπει να περιλαμβάνει κατά τη γνώμη του ένα μάθημα σεξουαλικής αγωγής στο Δημοτικό: «To πρώτο που πρέπει να προσδιοριστεί είναι οι στόχοι. Πρέπει να μάθουν τα παιδιά να βάζουν όρια για το πώς διαθέτουν το σώμα τους. Να μπορούν να αντιδρούν όταν παραβιάζονται τα όριά τους και ο προσωπικός τους χώρος. Στη συνέχεια να διδάσκονται ότι όλα τα φύλα είναι ίσα και έχουν ίδια δικαιώματα. Μεγαλώνοντας μετά, τα παιδιά αυτό που μαθαίνουν, το κάνουν βίωμα ώστε να μην επιτρέπουν να τους κακοποιούν ή να κακοποιούν κάποιον άλλον.»
Η 17χρονη Γιώτα μας λέει ότι «από το Δημοτικό που υπάρχει υποτίθεται στη Βιολογία, το σεξ και το αναπαραγωγικό σύστημα, το αντιμετωπίζουν ως κάτι αστείο. Ήταν υποχρεωτικό αυτό το κομμάτι, ήταν στη διδακτέα ύλη. Μετά δεν είχε γίνει κάποια ιδιαίτερη συζήτηση. Στην Α΄ Λυκείου, επειδή είχαμε Αγωγή Υγείας είχαν προσπαθήσει να κάνουν κάποια συζήτηση γύρω από αυτό. Δεν μπόρεσε να γίνει κάτι σοβαρό και πάλι. Και ξέρουν πλέον και οι καθηγητές ότι η πλειονότητα των μαθητών δεν πρόκειται να τους πάρει στα σοβαρά». Η ίδια προτείνει «να είναι πιο ενημερωμένοι οι γονείς αρχικά και να το περνάνε σωστά στα παιδιά τους. Να ανοίγονται συζητήσεις από τη μικρή ηλικία. Δεν καταλαβαίνω τον λόγο που θεωρείται τόσο ταμπού το να μιλάμε στα πιο μικρά παιδιά για το πώς ζούμε, πώς πολλαπλασιαζόμαστε, το πώς λειτουργούμε ως άνθρωποι». Και για τις έμφυλες ταυτότητες; «Πάλι από μικρή ηλικία. Όπως θα μιλήσεις στο παιδί γιατί το δέντρο από πράσινο γίνεται κίτρινο και κόκκινο ανάλογα με την εποχή, έτσι πρέπει να μιλάμε και για τους διαφορετικούς ανθρώπους γύρω μας. Είναι κάτι φυσιολογικό, κάτι που συμβαίνει, γιατί να μη μιλάμε γι’ αυτό; Το παιδί θα έχει πάντα ερωτήσεις κι όταν θα ρωτάει δεν θα έπρεπε να του κλείνουμε το στόμα, μετά δεν ξέρουμε από πού θα αντλήσει την πληροφορία». Στο σχολείο (Λύκειο) που πηγαίνει τώρα η Γιώτα θεωρεί ότι «έχουμε γενικά καλούς καθηγητές, με κάποιες εξαιρέσεις, που νομίζω υπάρχουν σε όλα τα σχολεία. Είναι κάποιοι καθηγητές που το κάνουν και το αγαπούν. Θέλουν να μάθουν στα παιδιά, αλλά υπάρχουν και καθηγητές που το κάνουν μόνο για να έχουν μια σταθερή δουλειά. Δεν αγαπούν το αντικείμενό τους. Θα μπορούσε να βρεθεί ένας καθηγητής σε κάθε σχολείο να το κάνει. Ή να γίνει όπως στις Θεματικές Εβδομάδες. Να ανοίγονται τέτοιες συζητήσεις, συνέχεια. Μόνο έτσι θα μάθει κάποιος.» Έχει τύχει μάλιστα η ίδια να παρέχει πολλές φορές συμβουλές σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης σε συμμαθητές και συμμαθήτριές της που την προσέγγισαν, επειδή ξέρουν ότι μιλά ανοιχτά γι’ αυτά τα ζητήματα. «Βλέπουν ότι συνέχεια ενημερώνομαι και μαθαίνω πράγματα. Έρχονται παιδιά και μικρότερα και μεγαλύτερα από εμένα και συζητάμε άνετα. Νομίζω ότι αυτό το κλίμα πρέπει να έχουν και οι γονείς με τους μαθητές και οι καθηγητές στην τάξη. Να είναι άνετοι, να συζητάνε προβλήματα, να θέτουν ερωτήσεις και να δίνουν απαντήσεις».
Η 17χρονη Φωτεινή συμπληρώνει ότι «θα πρέπει να γίνονται ενημερώσεις από το Γυμνάσιο, αλλά κυρίως στο Λύκειο. Να έχουμε ειδικό άτομο, στο οποίο θα μπορούσαμε να αναφερόμαστε ακόμα και για προσωπικά προβλήματα. Όσον αφορά στη σεξουαλική αγωγή, θα πρέπει να περιέχει οπωσδήποτε τις έμφυλες ταυτότητες». Όσον αφορά στις ερωτήσεις των συμμαθητών και συμμαθητριών της, ισχύει το ίδιο και για την Φωτεινή: «Έχουν έρθει σε μένα να ζητήσουν βοήθεια, έχω πάει κι εγώ σε μεγαλύτερα παιδιά να ζητήσω συμβουλές. Η πιο συχνή ερώτηση είναι “πώς είμαι σίγουρη ότι μ’ αρέσει ένα άτομο του ίδιου φύλου”. Επίσης, επειδή είχαν σχέση με το αντίθετο φύλο, πιστεύουν ότι δεν μπορούν να έχουν σχέση με το ίδιο φύλο. Δεν γνωρίζουν ότι μπορούν να έχουν προτίμηση για παραπάνω από ένα φύλο. Με έχουν ρωτήσει και πώς να κάνουν coming out στους γονείς τους, πώς να τους πουν ότι είναι δεν είναι στρέιτ ή μπορεί να μην είναι στρέιτ. Σε αυτό θα έπρεπε να μπορεί να μας καθοδηγήσει κάποιος ειδικός ψυχολόγος στο σχολείο. Πολλά άτομα νομίζουν ότι θα είναι ακραίες οι αντιδράσεις των γονιών. Σκόπιμο θα ήταν να υπάρχουν ενημερώσεις και σε καθηγητές στο κομμάτι της έμφυλης ταυτότητας, για να μπορούν να το συζητούν και να μη νιώθουν άβολα. Πολλοί λένε “δεν μας ενοχλούν αρκεί να μην προκαλούν”, το οποίο υποδηλώνει την άγνοιά τους. Πέρυσι, που έλειπαν πολλά παιδιά λόγω κορονοϊού, δεν γινόταν κανονικό μάθημα. Έθεσα ανοιχτά το ζήτημα της σεξουαλικότητας και της ταυτότητας, με αφορμή τη Eurovision και το ιταλικό τραγούδι που νίκησε. Τους έθεσα το ερώτημα τι πιστεύουν για τη σεξουαλικότητα. Οι απαντήσεις μου έκαναν εντύπωση. Αρκετοί καθηγητές είχαν πολύ καλές απόψεις. Μάλιστα ένα παιδί είπε “να μην προκαλούν” κι ένας καθηγητής το διέκοψε και είπε “δε νομίζω ότι προκαλούν”. Φάνηκε ενημερωμένος και τράβηξε το ενδιαφέρον των παιδιών. Το θεωρώ εξαίρεση. Αυτός ο καθηγητής είναι ενημερωμένος σε πάρα πολλά θέματα. Αυτό προτείνω. Οι καθηγητές όταν προκύπτει κάτι στην τάξη, να μην το παρακάμψουν, επειδή νιώθουν άβολα. Να υπάρχει καλύτερη ενημέρωση για τις έμφυλες ταυτότητες. Να διαμορφωθεί καλύτερα η νέα γενιά και να μειωθούν τα περιστατικά βίας και οι πράξεις μίσους.»
Η βασική πηγή πληροφόρησης και των δύο μαθητριών με τις οποίες μίλησε το Antivirus, είναι το ίντερνετ. «Γεννήθηκα με το ίντερνετ», μας λέει η Γιώτα και συμπληρώνει: «Αν είχα κάποια απορία δεν χρειαζόταν να πάω να τη ρωτήσω. Απλά το έψαχνα, δεν ήταν δύσκολο. Γι’ αυτό ξέρω ότι αν κάποιος δεν έχει την κριτική σκέψη μπορεί να βρεθεί στη λάθος πλευρά του ίντερνετ».
Η Έλενα Σκαρπίδου εξηγεί πάνω στο συγκεκριμένο θέμα: «Παλιότερα τα παιδιά δεν γνώριζαν, τώρα λόγω του διαδικτύου γνωρίζουν πολλά, αλλά είναι μπερδεμένα. Είναι τόσο σύνθετη η πραγματικότητα του ίντερνετ, που οι γονείς φαίνεται να δυσκολεύονται να ανοίξουν σχετικές συζητήσεις. Με βάση αυτό, οι γονείς θα έπρεπε να απαιτούν να υπάρχει το μάθημα της σεξουαλικής εκπαίδευσης. Η εμπειρία άλλων χωρών δείχνει ότι σε σχολεία που εφαρμόζεται η ΣΟΣΕ παρατηρείται βελτίωση του μαθησιακού και παιδαγωγικού κλίματος γενικά καθώς όλα τα παιδιά – ΛΟΑΤΚΙ και μη – αισθάνονται ασφαλή και αποδεκτά, βασικές προϋποθέσεις για να αφεθούν στην περιπέτεια της μάθησης».
Στη Γιώτα, πρώτα της μίλησε η μητέρα της. «Η μητέρα μου ήταν πάντα πάρα πολύ ανοιχτή και με το σεξουαλικό θέμα και με τις ταυτότητες. Μάλιστα ήμουν Β΄ δημοτικού και είχα ρωτήσει την κολλητή μου: “Τι θα έκανες αν ήμουν μπάι;”. Το είχαμε τόσο νορμάλ στο μυαλό μας, της το είχα μάθει και μου απάντησε: “Τίποτα. Θα σε είχα φίλη μου”. Από τότε ήξερα ότι δεν είμαι στρέιτ. Μετά το ψιλοξέχασα και μετά ήρθε μία κοπέλα που μου άρεσε. Και λέω “μήπως;” Τελικά, αποδείχτηκε ότι δεν είμαι στρέιτ. Είμαι παν. Οι γονείς είναι η πρώτη κοινωνικοποίηση του παιδιού. Οι πρώτοι άνθρωποι με τους οποίους συμβιώνει. Είναι πολύ σημαντικό το πώς θα διαχειρίζονται τέτοια θέματα. Το μυαλό ενός παιδιού είναι σαν πλαστελίνη και ταυτόχρονα σφουγγάρι. Ό,τι του δώσεις, αυτό θα πάρει και θα το κουβαλάει για πολλά χρόνια. Θα είναι πολύ δύσκολο να ξεγράψει κάποια πράγματα.»
Το σεξ δεν είναι κάτι ξεκομμένο
Ρωτάμε τη Νάνσυ Παπαθανασίου για το τι πιστεύει ότι πρέπει να περιλαμβάνει μια ολοκληρωμένη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στην παιδική και εφηβική ηλικία: «Όταν αναφερόμαστε στον όρο, το πρώτο πράγμα που αντιλαμβανόμαστε είναι το σεξ, λες και το σεξ είναι κάτι ξεκομμένο από όλα τα υπόλοιπα. Το σεξ δεν είναι όμως ξεκομμένο από το πώς αισθανόμαστε για το σώμα μας, από το πώς σχετιζόμαστε με τους άλλους ανθρώπους, από το πώς βάζουμε όρια, από το αν γνωρίζουμε τι είναι συναίνεση, εάν γνωρίζουμε το σώμα μας, εάν ντρεπόμαστε γι’ αυτό, εάν καταλαβαίνουμε τις λειτουργίες του, εάν καταλαβαίνουμε τι κάνει και τι δεν κάνει, εάν έχουμε μάθει να το ακούμε ή εάν αισθανόμαστε πάρα πολλή ντροπή και πάρα πολλή ενοχή κάθε φορά που μιλάμε για κάτι σωματικό. Οπότε, μία ιδανική σεξουαλική εκπαίδευση θα είχε όλα αυτά. Θα είχε το πώς αισθανόμαστε για τα συναισθήματά μας, το πώς μαθαίνουμε να ακούμε το σώμα και τα συναισθήματά μας, το πώς καταλαβαίνουμε το σώμα μας, τι ξέρουμε για το σώμα μας ακόμα κι όταν πρόκειται για απλή βιολογία. Έχουμε πολύ συχνά άγνοια ακόμα και γι’αυτό. Μετά από όλα αυτά, μπορούμε να μιλήσουμε για ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές, για ενημέρωση γύρω από σεξουαλικά μεταδιδόμενες λοιμώξεις και για το πώς προστατεύουμε το σώμα μας από όλα αυτά. Το σεξ δεν πραγματοποιείται μέσα σε ένα κοινωνικό κενό, δεν είναι ένα πράγμα το οποίο δεν έχει καμία υποδήλωση. Έχει επιρροές από την κοινωνία, τη θρησκεία, την οικογένεια, το τι μας έχουν πει, το τι φανταζόμαστε, το τι έχουμε δει. Πολύ σημαντικό είναι επίσης να μιλήσουμε για τη βιομηχανία του πορνό, πόσο αληθινό είναι αυτό και πόσο όχι.»
Και για το θέμα της επάρκειας του εκπαιδευτικού προσωπικού μας λέει ότι: «Οι άνθρωποι που θα εκπαιδεύσουν τα νέα άτομα θα πρέπει να έχουν δουλέψει με τον εαυτό τους, θα πρέπει να έχουν ξεπεράσει τα δικά τους στερεότυπα και τις δικές τους προκαταλήψεις, να μπαίνουν μέσα στην τάξη και να μπορούν να λένε τη λέξη σεξ χωρίς να αισθάνονται αμηχανία οι ίδιοι. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται πότε ο εκπαιδευτικός νιώθει άβολα, άρα το πρώτο πράγμα που τους μαθαίνουμε είναι ότι το σεξ προκαλεί αμηχανία κι ότι θα πρέπει να ντρεπόμαστε γι’ αυτό. Επίσης, στην περίπτωση αυτή βλέπουμε να υπάρχει ένα διαγενεακό κενό. Πολλοί άνθρωποι που πάμε να εκπαιδεύσουμε τα νέα παιδιά, ερχόμαστε από μία άλλη εποχή. Η πραγματικότητα των νέων ατόμων σήμερα είναι πολύ διαφορετική: Η πρόσβαση στην πληροφορία, το πώς έχει αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε, τα πράγματα για τα οποία οι προηγούμενες γενιές δεν μιλούσαν καθόλου. Για παράδειγμα, η έννοια της συναίνεσης ήταν επιστημονική φαντασία τα προηγούμενα χρόνια. Σε ένα παιδί τριών ετών θα πρέπει να δίνεται το δικαίωμα να πει τι ακριβώς θέλει να γίνει με το σώμα του. Το ποιος θα το φιλήσει, το ποιος θα το πάρει αγκαλιά κ.ο.κ. Το να εκπαιδεύουμε τους εκπαιδευτικούς είναι μια πολύπλευρη διαδικασία. Έχει να κάνει με το ποια εργαλεία χρησιμοποιούμε, τι βιβλία τους παρέχουμε, τι τους μαθαίνουμε. Χρειάζεται επικαιροποίηση των συγγραμμάτων, της γλώσσας που χρησιμοποιούμε. Πρέπει να μιλάμε για τα στερεότυπα, να μιλάμε για πράγματα που το σύνολο θεωρεί διαφορετικά. Χρειάζεται μία συγκεκριμένη μερίδα εκπαιδευτικών που θα αναλάβει όλο το έργο. Όπως όλοι δεν γνωρίζουμε μαθηματικά, έτσι όλα τα άτομα δεν είναι απαραίτητο να μιλάνε γι’ αυτά τα πράγματα/ Οι εκπαιδευτικοί είναι στην πρώτη γραμμή και εργάζονται τόσα χρόνια χωρίς καμία επανεκπαίδευση. Αλλά ακόμα και οι εκπαιδευτικοί που είναι ενημερωμένοι, είναι εκτεθειμένοι σε καταγγελίες από γονείς χωρίς κανένα πλαίσιο και χωρίς καμία θεσμική κάλυψη. Δεν αισθάνονται ασφάλεια και γι’ αυτό χρειάζεται ένας κεντρικός κυβερνητικός σχεδιασμός. Άνθρωποι με μεγάλη εμπειρία στο θέμα της σεξουαλικής αγωγής υπάρχουν και στην Ελλάδα, όπως για παράδειγμα η Μαίρη Χιόνη, που έχει υπάρξει Υπεύθυνη Αγωγής Υγείας (και είναι συνεργάτιδά μας στο Orlando LGBT+ και παλιότερα στη Γραμμή 11528), που έχει γράψει και σχετικό υλικό για το ΙΕΠ. Αλλά, το πρόβλημα δεν είναι το υλικό. Αυτό που μας λείπει είναι εκπαίδευση, χρήματα και πολιτική βούληση. Τέλος, δεν υπάρχει οριζόντια ενημέρωση γι’ αυτά τα θέματα ούτε στα άλλα μαθήματα. Υπάρχει τρόμος πως αν μιλήσουμε για θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού, όπως για παράδειγμα το να αναγνωρίσουμε τη σημασία της ομοφυλοφιλίας του Καβάφη στην ποίησή του, σημαίνει πως μιλάμε για σεξ κι αυτό μεταφράζεται ως αμήχανο. Κι έτσι γίνεται λάθος δουλειά. Όλα τα μαθήματα πρέπει να είναι συμπεριληπτικά, καθένα με τον τρόπο του».
κείμενο: Πέτρος Αλεξανδρής, Βίκυ Αναγνωστοπούλου, Γιάννης Παυλόπουλος, Τόνια Στεργίου
