του Κυριάκου Βογιατζή
«Θα γινόσουν πολύ καλός μπαμπάς». Αυτή την φράση την έχω ακούσει πολλάκις από στρέιτ κυρίως φίλους, ειδικά όταν προσπαθούν να μου πασάρουν τα μωρά τους για μια στιγμή (δικής τους) ηρεμίας.
Τέτοιου είδους παράξενες φιλοφρονήσεις καταφέρνουν μόνο να επιβεβαιώσουν την απόφασή μου να μην κάνω παιδιά, καθώς η έννοια της πατρότητας – ως ρόλος, ως σύμβολο, ως απαίτηση – μου φαίνεται κάτι ξένο και επικίνδυνο.
Είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς την πατρότητα από άλλες έννοιες όπως την εργασία, τα χρήματα, την πειθαρχία, την κληρονομιά, τον έλεγχο. Είναι ακόμη πιο δύσκολο να αγνοήσουμε πόσο συχνά μιλάμε για τη μητρότητα (στις τέχνες, στη φιλοσοφία, στα μέσα ενημέρωσης, στην πολιτική) και πόσο λίγο φαίνεται να καταλαβαίνουμε πραγματικά την πατρότητα. Είναι μια περίεργη σιωπή, δεδομένου του πόσο ισχυρή υπήρξε η φιγούρα του «πατέρα» στη διαμόρφωση του κόσμου μας. Ιστορικά, η πατρότητα δεν είχε πάντα να κάνει με τη φροντίδα ή την προστασία. Πολύ συχνά, υπήρξε ένας ρόλος που είχε τις ρίζες του περισσότερο στην εξουσία. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι πατέρες είχαν το νόμιμο δικαίωμα να διοικούν τις οικογένειες τους, συμπεριλαμβανομένων των συζύγων, των παιδιών, ακόμη και των σκλάβων τους. Αυτό δεν ήταν απλώς ένα οικογενειακό ζήτημα αλλά αντανάκλαση του ευρύτερου πολιτικού συστήματος.
Γνωρίζουμε ότι οι πρώτες αναπαραστάσεις της γονεϊκότητας επικεντρώνονταν αποκλειστικά στη μητρότητα και τη γυναικεία γονιμότητα. Αυτό όμως άλλαξε σταδιακά, με την εικόνα του πατέρα να καταλαμβάνει κεντρική θέση σε κοινωνικά, πολιτικά και θρησκευτικά πλαίσια.Υποστηρίζεται πως οι απαρχές της πατρότητας, όπως την κατανοούμε σήμερα, φαίνονται για πρώτη φορά στον Κώδικα του Χαμουραμπί, το νομικό κείμενο της αρχαίας Βαβυλώνας που συντάχθηκε γύρω στα 1750 π.Χ., γραμμένο πάνω σε μια φαλλόσχημη στήλη. Πολύ πρωτότυπο θα μου πεις.
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης διαφωνούσαν ριζικά ως προς την ιδέα της πατρότητας. Για τον Πλάτωνα, σε μια ιδανική κοινωνία, κανένας γονέας δεν θα ξεχώριζε τα παιδιά του από αυτά των άλλων. Ο Αριστοτέλης όμως υποστήριξε την ενίσχυση της σχέσης πατέρα-παιδιού, με το κράτος να ενισχύει τη δύναμη και την επιρροή του πατέρα-σύμβολο.
Fast forward στη φεουδαρχία, την αποικιοκρατία και τη βιομηχανική επανάσταση, βλέπουμε τον πατέρα να εξελίσσεται σε κάτι άλλο: σε τροφοδότη, σε απόντα αρχηγό της πυρηνικής οικογένειας. Καθώς ο καπιταλισμός ωρίμαζε, η πατρότητα συνδεόταν όλο και περισσότερο με οικονομικούς ρόλους. Ο «καλός πατέρας» ήταν αυτός που κέρδιζε τα προς το ζην. Αυτή ήταν η ηθική και κοινωνική επιταγή. Δεν είχε να κάνει απλώς με τη σίτιση της οικογένειας αλλά με την εκπλήρωση ενός ανδρικού καθήκοντος που οριζόταν από την εργασία, την παραγωγή και την οικονομική δύναμη.
Αυτό φυσικά δεν ήταν τυχαίο. Ο καπιταλισμός βασιζόταν ανέκαθεν σε άκαμπτους έμφυλους ρόλους για τη διατήρηση του status quo. Οι πατέρες ήταν πρώτα εργάτες και μετά πάροχοι. Το νοικοκυριό, το οποίο διαχειρίζονταν οι μητέρες, έγινε ένα είδος άμισθης εργασίας που αναπαρήγαγε εργαζόμενους και καταναλωτές. Ένα τέλειο σκηνικό για την ακόρεστη όρεξη του καπιταλισμού.
Υπάρχει μια ανομολόγητη βία σε αυτό το σύστημα. Όχι μόνο γιατί απαιτεί από τους πατέρες να είναι στωικοί, σιωπηλοί, σκληροί, αλλά επειδή που αρνείται την οικειότητα, την ευαλωτότητα, την συναισθηματική νοημοσύνη. Και μετά υπάρχει και η πιο προφανής καταπίεση αφού η πατρότητα, συνδεδεμένη με την πατριαρχία, αναπαράγει ιεραρχίες και μηχανισμούς ελέγχου.
Όπως έγραψε η υπέροχη bell hooks: «Η πρώτη πράξη βίας που απαιτεί η πατριαρχία από τους άνδρες δεν είναι η βία προς τις γυναίκες. Αντίθετα, η πατριαρχία απαιτεί από όλους τους άνδρες πράξεις ψυχικού αυτοακρωτηριασμού προκειμένου να συμμορφωθούν με το πατριαρχικό ιδεώδες του ανδρισμού». Η πατριαρχία πληγώνει πρώτα τον ίδιο τον πατέρα.
Για πολλά ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά, είναι αυτή η παραδοσιακή πατρική φιγούρα που αντιπροσωπεύει όχι την προστασία, αλλά την απόρριψη. Ο συναισθηματικά απόμακρος πατέρας γίνεται τόσο μια προσωπική όσο και μια πολιτισμική φιγούρα φόβου. Ένας εφαρμοστής του δυαδικού φύλου και της καταπιεστικής κανονικότητας. Για πολλά queer άτομα, ειδικά για εμάς που μεγαλώσαμε σε κοινωνίες όπως η ελληνική, αυτός ο φόβος ήταν τόσο οδυνηρός όσο και η σωματική βία.
Και όμως, παρόλα αυτά, η πατρότητα παραμένει θέμα ταμπού, το οποίο δεν σηκώνει μελέτη, ανάλυση και αμφισβήτηση. Έχουμε τόμους για τη μητρότητα, πώς ρομαντικοποιείται, πολιτικοποιείται, εξετάζεται. Αλλά η πατρότητα παραμένει στο παρασκήνιο ως κάτι στατικό και οικουμενικό. Στην πραγματικότητα, είναι τόσο κοινωνικά κατασκευασμένη και ιστορικά εξαρτημένη όσο οτιδήποτε άλλο. Ο ανδρισμός και η πατρότητα δεν είναι βιολογικό πεπρωμένο. Είναι έννοιες που διαμορφώνονται από την κουλτούρα, την πολιτική και τις οικονομικές ανάγκες.
Τις τελευταίες δεκαετίες βέβαια παρατηρείται μια αργή αλλαγή. Όλο και περισσότεροι άνδρες προσπαθούν να είναι παρόντες με τρόπους που οι δικοί τους πατέρες δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν. Αλλά ακόμη και εδώ, το σύστημα υστερεί. Πώς μπορούμε να διεκδικήσουμε ή να επαναπροσδιορίσουμε την πατρότητα χωρίς να μιλήσουμε ειλικρινά για τον έλεγχο, την εξουσία και την καταπίεση ως δομικά υλικά της ίδιας της ιδέας του πατέρα.
Έχουμε καθυστερήσει για μια αναμέτρηση με την πατρότητα. Μια αναμέτρηση που την αντιμετωπίζει όχι μόνο ως προσωπικό ρόλο, αλλά ως πολιτικό και οικονομικό θεσμό. Που αναγνωρίζει πώς η πατρότητα έχει χρησιμοποιηθεί για τη διατήρηση των δομών εξουσίας, αλλά βλέπει επίσης τη δυνατότητα να γίνει κάτι ριζικά διαφορετικό: ευαίσθητη, στοργική, συνειδητή, εύθραυστη και ανασφαλής.
Ίσως λοιπόν το πιο επαναστατικό πράγμα που μπορεί να είναι ένας πατέρας είναι να είναι παρών. Αληθινά, ευάλωτα παρών, σε έναν κόσμο που τον έχει εκπαιδεύσει να μην είναι.
