Με αφορμή (και) τη δύσκολη περίοδο που διανύουμε, τέσσερις συντάκτριες του #FemTalk γράφουν για το τι σημαίνει «προνόμιο» και ποια η σημασία τού να το έχει κάποια/ος και να το αξιοποιεί:
«Χρησιμοποιώντας το προνόμιο υπέρ των μη προνομιούχων»
Μετά από συζητήσεις, και παρατηρώντας φίλους και γνωστούς, διαπιστώνω ότι υπάρχουν πολλά άτομα που δεν αντιλαμβάνονται ή δεν αναγνωρίζουν το προνόμιό τους. Για όποι@ δε γνωρίζει ακριβώς για τι μιλάω, το προνόμιο είναι ένα «πλεονέκτημα» που έχει ένα άτομο μέσα στην κοινωνία, το οποίο σχετίζεται με την κοινωνική του τάξη, την εθνικότητά του, το φύλο του, τη σεξουαλικότητά του, ή την απουσία κάποιας αναπηρίας κλπ. Ειδικά αυτές τις μέρες, που βιώνουμε όλοι την ίδια κατάσταση και περιορισμούς, εύκολα διαπιστώνουμε ότι δε ζούμε όλοι στις ίδιες συνθήκες, και το προνόμιό μας είναι πια πολύ εμφανές.
Οι περισσότεροι από εμάς, μπορούμε να κλειστούμε σπίτι να μαγειρέψουμε, να δούμε σειρές, και να δουλέψουμε από το σπίτι, ή να βγούμε μόνο για την εργασίας μας αν είναι απαραίτητο. Στην αντίθετη πλευρά, υπάρχουν άτομα που δεν έχουν σπίτι για να μείνουν. Οι πρόσφυγες που είναι εγκλωβισμένοι στη χώρα μας, βρίσκονται στα κέντρα κράτησης υπό άσχημες συνθήκες και δεν έχουν τις πολυτέλειες τις οποίες εμείς θεωρούμε δεδομένες. Τι μπορεί να κάνει κάποιο άτομο που κατέχει κάποιο προνόμιο όμως; Σίγουρα δεν μπορεί να κατηγορηθεί για κάτι για το οποίο δεν ευθύνεται, αλλά μπορεί να χρησιμοποιήσει τη θέση του, ώστε να υπερασπιστεί τα λιγότερο προνομιούχα άτομα. Αυτό μπορεί να γίνει είτε μαζεύοντας ρούχα και τρόφιμα για όσους έχουν ανάγκη είτε διοργανώνοντας εκδηλώσεις των οποίων τα έσοδα θα δοθούν σε μη προνομιούχες ομάδες κλπ.
Ας αφήσουμε τις διαφορές μας στην άκρη για να ενισχύσουμε όσους δεν είναι τόσο τυχεροί όσο εμείς.
-Ελευθερία Κατόπη
«Και τι φταίω εγώ που έχω προνόμιο;»
Κάνοντας μια αναδρομή στο παρελθόν μου δε θυμάμαι ποτέ να αναρωτιέμαι τι εστί προνόμιο. Κι αν ακόμα είχε τύχει να σκεφτώ γι΄αυτό, σίγουρα δε με θεωρούσα από τις προνομιούχες. Μάλιστα, μέχρι πολύ πρόσφατα, το να θεωρήσει κάποιος για μένα ότι έχω προνόμιο ισούταν με προσβολή. Άραγε, γιατί, αποποιούμουν τόσο έντονα τη σκέψη του να είμαι τελικά προνομιούχα, ενώ δεν είχα αναλογιστεί ποτέ πραγματικά τι σημαίνει; Σύμφωνα με το λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, “το προνόμιο ισούται με το δικαίωμα που παρέχεται ευεργετικά σε κάποιον, κατά παράβαση αυτού που ισχύει γενικώς” .
Αναλύοντας λίγο καλύτερα αυτόν τον ορισμό, σκέφτομαι πως η φράση «ισχύει γενικώς» προδίδει μια επιβαλλόμενη κανονικότητα, η οποία όχι μόνο αποκλείει μια διαφορετική συνθήκη, αλλά και δεν αναγνωρίζει την έννοια της μεταβλητότητας της ήδη επικρατούσας. Αν αποδομήσουμε ένα προνόμιο, θα ανακαλύψουμε πως ετεροκαθορίζεται κάθε φορά από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ενυπάρχουμε.
Και για να ζωγραφίσουμε την εικόνα στο μυαλό μας, αρκεί μόνο να παρατηρήσουμε λίγο καλύτερα τη ζωή μας. Έχουμε αναλογιστεί ποτέ ότι ζούμε στην χώρα στην οποία γεννηθήκαμε, χωρίς να έχουμε υποστεί διωγμό ή υποχρεωτική μετακίνηση; Σκεπτόμενοι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα συνειδητοποιούμε ότι πρέπει συνήθως να υποστούν μια διαδικασία αυτό-απογύμνωσης για ένα κομμάτι της ταυτότητάς τους (το γνωστό coming out), χωρίς να είναι σίγουρο ότι οι άνθρωποι γύρω τους δε θα τα απορρίψουν γι’ αυτό; Άραγε μια γυναίκα που ζει σε ευρωπαϊκό έδαφος έχει τις ίδιες πιθανότητες να υποστεί ακρωτηριασμό γεννητικών οργάνων με μια γυναίκα που ζει σε χώρες τις Μέσης Ανατολής ή της Αφρικής;
Κάθε άνθρωπος μπορεί να βιώνει μία ή πολλές ταυτόχρονα μη προνομιούχες καταστάσεις, οι οποίες και είναι αδύνατον να απαριθμηθούν στην παρούσα φάση. Αλλά ας μην κρύβουμε άλλο τον ελέφαντα στο δωμάτιο κι ας κοιτάξουμε την αλήθεια κατάματα. Και πριν προλάβουμε να περάσουμε στην άμυνα γιατί “εμείς δε διαλέξαμε το προνόμιό μας” ή γιατί “δεν μπορούμε να βοηθήσουμε τους πάντες” , ας σταθούμε ένα λεπτό κι ας καταλάβουμε ότι ένα προνόμιο δεν είναι πάντα παράβαση, κάποιες φορές είναι απλά μια συνθήκη. Και μάλιστα μεταβαλλόμενη. Αυτό που έχουμε σήμερα, δε σημαίνει ότι θα έχουμε για πάντα και παντού. Ή το αντίθετο.
Κι έτσι τελικά έδωσα απάντηση στο ερώτημά μου: Αποποιούμουν το προνόμιο, γιατί ήταν κάτι για το οποίο νόμιζα πως έφταιγα. Κι όχι, συνήθως δεν φταίμε, όταν μας δίνεται κάτι από τη γέννησή μας. Φταίμε όταν δεν κάνουμε καμία προσπάθεια να το αναγνωρίσουμε. Φταίμε όταν δεν το χρησιμοποιούμε ορθά ή –ακόμα χειρότερα- όταν το χρησιμοποιούμε για να κακοποιήσουμε. Φταίμε όταν δεν αφουγκραζόμαστε πώς αισθάνεται ένα άτομο που δεν έχει το προνόμιο που έχουμε εμείς. Με λίγα λόγια, ένα προνόμιο έχει να κάνει (και) με το πώς το χρησιμοποιούμε. Ένα προνόμιο τελικά δείχνει και ποιοι είμαστε.
Κι ίσως αυτό να είναι η μεγαλύτερη ευθύνη του να το κουβαλάμε.
-Τόνια Στεργίου
«Το προνόμιο την εποχή του Covid-19»
Η συζήτηση περί προνομίου πιστεύω δε θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρη. Από την αρχή της χαλαρής καραντίνας στη χώρα μας, αλλά και με την απαγόρευση της κυκλοφορίας, παρατηρούμε διάφορες/ους celebrities να καλούν τον κόσμο να μείνει σπίτι. Διαφημιστικές καμπάνιες, ομαδικά τραγούδια, και το hashtag μένουμε σπίτι, κατακλύζουν αυτές τις μέρες τα social media. Σε ποια άτομα όμως απευθύνεται το #menoumespiti;
Είναι από τις φορές που προσωπικά νιώθω το προνόμιο μου πολύ έντονα. Μένω σπίτι βλέπω ταινίες, σειρές, διαβάζω βιβλία και κάνω εργασίες για την σχολή μου. Πόσες από εμάς έχουμε αυτήν την δυνατότητα, όμως, αλλά και τι σημαίνει για διάφορα υποκείμενα αυτό; Ένα γκέι αγόρι αναγκάζεται να είναι όλη μέρα σπίτι με τους ομοφοβικούς γονείς του. Μια τρανς κοπέλα έχει χάσει το δίκτυο υποστήριξης της και αναγκάζεται να μένει σπίτι και να ακούει την οικογένεια της να ακυρώνει την ταυτότητα της συνεχώς. Γυναίκες που είναι αποδέκτριες έμφυλης βίας, έχουν αναγκαστεί τώρα να συνυπάρχουν όλη μέρα στον ίδιο χώρο με τον θύτη τους. Τα σπίτια από μόνα τους δεν είναι όλα ίδια. Δεν υπάρχουν σε όλα τα σπίτια υπολογιστές και τηλεοράσεις, πόσο μάλλον ένα ξεχωριστό δωμάτιο στο οποίο μπορείς να μείνεις μόνη με τον εαυτό σου.
Το social distancing και το #menoumespiti πως εφαρμόζονται στα camps των μεταναστριών και των προσφύγων; Σε αυτήν την περίπτωση είναι προνόμιο ακόμα και το πλύσιμο των χεριών. Δεν μπορείς να κρατήσεις αποστάσεις και να προσέχεις, όταν μένεις σε πρόχειρες σκηνές κολλημένες μεταξύ τους. Οι άστεγες και οι άστεγοι επίσης δεν έχουν το προνόμιο να κλειστούν στο σπίτι τους να βλέπουν netflix και να τακτοποιούν τις ντουλάπες τους, όπως πολλοί celebrities μας προτείνουν. Έχω αυτήν τη στιγμή το προνόμιο να κάθομαι στο γραφείο μου, στο ζεστό μου σπίτι και να γράφω για τα άτομα που δεν έχουν το προνόμιο να το κάνουν.
Είναι λίγο ειρωνικό και προσωπικά με καταβάλει ψυχολογικά αυτή η αναγνώριση του προνομίου. Δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά αυτό το διάστημα. Μπορούμε όμως να μείνουμε αλληλέγγυες, να βοηθάμε η μία την άλλη όσο αυτό είναι δυνατό, ακόμα και με ένα τηλεφώνημα. Μπορούμε να αντισταθούμε στις κρατικές παροτρύνσεις για ένα παθητικό κοκούνινγκ και για χειροκροτήματα στο μπαλκόνι. Όλες και όλοι έχουμε κάποια προνόμια ή δεν έχουμε, σε σχέση με άλλα άτομα. Η οικονομική κατάσταση, η πολιτική ιδιότητα, η σεξουαλική ταυτότητα, η ταυτότητα φύλου, το χρώμα και η εθνικότητα δίνουν και αφαιρούν προνόμια σε όλα μας. Για μένα το πιο σημαντικό αρχικά είναι η αναγνώριση αυτών, γιατί μόνο έτσι μπορείς να προσδιορίσεις τον αγώνα και την αντίσταση σου.
-Ανδρομάχη Κουτσουλέντη
«Προνόμιο ή αλλιώς κοινωνική ζυγαριά»
Από τη μέρα που γεννιέσαι κουβαλάς στις πλάτες σου κοινωνικά βαρίδια που δυσκολεύουν την αναρρίχηση στις σκάλες μιας φαινομενικά προσπελάσιμης ανέλιξης. Αυτά μπορεί να είναι η εθνικότητα, το φύλο, η σεξουαλικότητα. Υπάρχουν και βαρίδια που σου χαρίζονται για κάποιο λόγο στον μετέπειτα βίο σου. Κάποιο ατύχημα που σε άφησε μη αρτιμελή, μερικά χρόνια εγκλωβισμένος μέσα σε ένα στιγματιστικό σωφρονιστικό σύστημα, ένας πόλεμος που σε ανάγκασε να ζητήσεις καταφύγιο σε κάποιο αφιλόξενο και άγνωστο μέρος. Ίσως από την άλλη να είχες την τύχη να διαθέτεις παράλληλα και κάποια στοιχεία που αποζητούνται μανιωδώς και συχνά εκλαμβάνονται ως ταυτόσημα με όρους όπως ευφυϊα, ικανότητα, επαγγελματισμός. Αυτά μπορεί να είναι το κοινωνικό γόητρο, το οικονομικό υπόβαθρο, η ιθαγένεια, το φύλο.
Τα προνόμια και οι εξουσίες δεν ασκούνται πάντα κάθετα αλλά ακολουθούν μη ευδιάκριτες πορείες. Όπως πίστευε και ο Φουκώ, οι εξουσίες και οι κοινωνικές σχέσεις αλληλοκαθορίζονται μέσω πολύπλοκων πλεγμάτων. Ενυπάρχουν σε ολόκληρη τη δομή της κοινωνίας και δεν μπορούν να μελετηθούν μόνο από πάνω προς τα κάτω. Ταυτόχρονα, προσδιορίζονται και αλλάζουν όψη ανάλογα με τον εκάστοτε χρόνο, τον τόπο και τις συγκυρίες. Από μια άλλη οπτική, ο Μπουρντιέ αναγνώριζε αυτές τις έννοιες ως κεφάλαια. Οικονομικό, γλωσσικό ή συμβολικό, έχει τη δυνατότητα να διασφαλίσει στέρεες κοινωνικές θέσεις από τις οποίες, άλλα υποκείμενα αναπόφευκτα αποκλείονται. Πρώτο μέλημα λοιπόν θα έπρεπε να είναι η αναγνώριση της εξουσίας, των προνομίων που τυχαίως μας δόθηκαν και έπειτα η αξιοποίηση τους με όσο το δυνατό λιγότερο βλαπτικό τρόπο μπορούμε, δίνοντας φωνή και ορατότητα σε άτομα που τα επιβεβλημένα αυτά βαρίδια φιμώνουν επανειλημμένα.
Δε θα μπορούσα να σφετεριστώ τις εμπειρίες μιας τρανς γυναίκας, μιας γυναίκας που ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, μιας θηλυκότητας χωρίς δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος και του νου της. Αυτές τις μέρες έγινε ακόμα πιο εμφανές το συγκεκριμένο ζήτημα. Γυναίκες που βρίσκονται εγκλωβισμένες στα σπίτια των θυτών τους, άτομα που δυσκολεύονται να καλύψουν τις στοιχειώδεις τους ανάγκες, θηλυκότητες που είναι υποχρεωμένες να βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής από άτομα του στενού τους περιβάλλοντος που τα κακοποιούν ψυχολογικά και σωματικά σε καθημερινή βάση. Και είναι και αυτοί για τους οποίους ο όρος “μένουμε σπίτι” φαντάζει σχεδόν απατηλός, γιατί το να έχεις μια στέγη πάνω από το κεφάλι σου είναι ακόμη μια μορφή προνομίου που συχνά εκλαμβάνεται ως κάτι το δεδομένο.
Και είναι δύσκολο να αποδεχτεί κανείς πως θα αργήσει ακόμα η μέρα που θα στεκόμαστε όλοι στο ίδιο σημείο εκκίνησης, κουβαλώντας το ίδιο φορτίο, κατάλληλα εφοδιασμένοι και οπλισμένοι για τις ίδιες καθημερινές μάχες.
-Χριστίνα Βιτλή
