Σήμερα, ακόμα και όταν μιλάμε για τις δεκαετίες του 80 και του 90, αναγνωρίζουμε καλλιτέχνες και έργα, όχι μόνο βάσει μiας συγκεκριμένης ταυτότητας (γκέι τέχνη), αλλά με μία πολύ περισσότερο ευρεία έννοια. Μιλάμε για queer τέχνη.
Από τον Tennessee Williams στον David Hockney, και από τον Rainer Werner Fassbinder στον Andy Warhol, για δεκαετίες οι LGBT ιστορίες που είχαν μια κάποια αντιπροσώπευση στην τέχνη ήταν κυρίως αυτές των γκέι αντρών. Ιστορίες, οπτικές και εκφράσεις εκείνων που είχαν πρόσβαση στα μέσα, αυτών που είχαν ήδη κάποιο επίπεδο ορατότητας. Στις δεκαετίες του 80 και του 90, μεσούσης της κρίσης του ΑIDS, μιλούσαμε κυρίως για ‘γκέι τέχνη’. Είχαμε ομάδες ακτιβιστών/καλλιτεχνών όπως οι Gran Fury, είχαμε τον Derek Jarman στο σινεμά, τον Tony Kushner στο θέατρο, τον Keith Haring στις εικαστικές τέχνες. Και πάλι, οι LGBT εμπειρίες που κατείχαν περίοπτη θέση στην τέχνη ήταν σχετικά περιορισμένες. Κάτι όμως αρχίζει να αλλάζει την τελευταία δεκαετία – ο τρόπος που βλέπουμε, κατανοούμε και αναγνωρίζουμε την αντιπροσώπευση της LGBT κοινότητας στις τέχνες. Αλλάζει και ο τρόπος που μελετάμε την ιστορία της τέχνης. Σήμερα, ακόμα και όταν μιλάμε για τις δεκαετίες του 80 και του 90, αναγνωρίζουμε καλλιτέχνες και έργα, όχι μόνο βάσει μίας συγκεκριμένης ταυτότητας (γκέι τέχνη), αλλά με μία πολύ περισσότερο ευρεία έννοια. Μιλάμε για queer τέχνη, για την καλλιτεχνική έκφραση όλων εκείνων που ήρθαν σε σύγκρουση και προκάλεσαν το στάτους κβο της ετεροκανονικότητας. Όταν μιλάμε για queer τέχνη, εννοούμε όλους εκείνους τους καλλιτέχνες και τα έργα, με ξεκάθαρη LGBT θεματολογία ή και όχι, που κατάφεραν να ταράξουν τα νερά και να αμφισβητήσουν ταμπέλες, στεγανά και πολιτικές ατζέντες. Και κυρίως, τέχνη που έφερε στο προσκήνιο μια περισσότερο διαθεματική προσέγγιση, μιλώντας όχι μόνο για τη σεξουαλικότητα, αλλά και για το φύλο εν γένει, για τις φυλετικές και εθνικές ταυτότητες, για το ταξικό σύστημα, για την εκπαίδευση. Σήμερα, η ορατότητα, η αναγνώριση και η λογοκρισία ίσως να είναι λιγότερο πιεστικά ζητήματα σε σχέση με προηγούμενες δεκαετίες. Ωστόσο, για πολλούς συγχρόνους καλλιτέχνες, queer είναι μια έννοια που συνδέεται λιγότερο με την προσωπική ταυτότητα, και περισσότερο με τη συστηματική αποδόμηση της καταπιεστικής κανονικότητας. Η queer τέχνη έχει να κάνει με τον τρόπο που βλέπουμε, δημιουργούμε και εκφραζόμαστε με το ίδιο μας το σώμα. Έχει να κάνει με το πλαίσιο με το οποίο εξερευνούμε τις κοινωνικές δομές γύρω μας, όπως είναι το φύλο, η σεξουαλικότητα και η φυλή. Έχοντας όλα αυτά κατά νου, ας δούμε μερικά πρόσφατα παραδείγματα queer καλλιτεχνών και έργων.
Θέατρο
Στη θεατρική σκηνή, τα μεγάλα LGBT αριστουργήματα φαίνεται να μην κουράζονται ποτέ. Στη Βρετανία, το Εθνικό Θέατρο ανέβασε το Angels in America του Tony Kushner ξανά πέρυσι με τεράστια επιτυχία. Κι όμως, μια ολόκληρη κοινότητα νέων καλλιτεχνών δημιουργούν έργα για το σήμερα σε όλο τον κόσμο. Μια από τiς πετυχημένες απόπειρες παρουσίασης queer έργων έγινε από το θέατρο HAU του Βερολίνου με το φεστιβάλ τους White Straight Men/Männlich Weiß Hetero. Οι ομάδα του HAU κατάφερε να συγκεντρώσει σκηνοθέτες, συγγραφείς και performance artists ώστε να παρουσιάσει ένα φεστιβάλ με θέμα το προνόμιο μέσα από την οπτική της queer αντι-ταυτότητας. Στο κέντρο του προγράμματος βρισκόταν το έργο Straight White Men της Young Jean Lee, μια άκρως δεικτική αλλά και ανθρώπινη σάτιρα του προνομίου που απολαμβάνουν οι λευκοί, στρέιτ άντρες, αλλά του κόστους ενός τέτοιου προνομίου.
Πολλά από τα έργα που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, είχαν να κάνουν με το πως αυτό το προνόμιο, αυτή η παντελής έλλειψη κατανόησης για το σημαίνει να ανήκει κάποιος με μια περιθωριοποιημένη ομάδα, ενισχύει την ιδέα της queer ταυτότητας ως ένα νέο είδος αντίδρασης. Η Sex Worker’s Opera είναι μια παράσταση που έχει ταξιδέψει σε πολλές χώρες τις Ευρώπης, και είναι ακριβώς αυτό που λέει ο τίλος. Εργαζόμενοι στο σεξ μιλάνε για τις προσωπικές τους εμπειρίες, για το στίγμα και τις προκαταλήψεις. Μέσα από τη μουσική, κλασική μέχρι hip-hop, η ομάδα μιλάει με ειλικρίνεια και χιούμορ για τη δουλεία τους, τις απολαύσεις και τις δυσκολίες της, αλλά και για τη δύναμη της κοινότητάς τους.
Φέτος, το Lift Festival του Λονδίνου παρουσίασε πολλές διεθνείς παράγωγες με queer/LGBT θεματολογία. Η παράσταση του Αμερικάνου Taylor Mac ήταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Το έργο A 24-Decade History of Popular Music είναι ένα είδος queer performance art, με όχι λιγότερα από 246 τραγούδια και 200 περφόρμερς, στο οποίο ο Mac μιλάει για τη δόμηση της queer ταυτότητας και την ανάγκη για δημιουργία ισχυρών κοινοτήτων στα περιθώρια της όποιας ιδέας κανονικότητας εκεί έξω, ως αντίδραση αλλά και ως μια πράξη αγάπης προς τους συνανθρώπους μας.
Ο Mac έχει γράψει επίσης το θεατρικό έργο Hir, μια κωμωδία για το φύλο και τις εκφράσεις του. Είναι κάτι σαν συμπυκνωμένη, εύκολα προσβάσιμη, φεμινιστική και queer θεωρία στη σκηνή. Το έργο επίσης παρουσιάστηκε στο Λονδίνο πρόσφατα. Οι Hot Brown Honey είναι μια πολυεθνική ομάδα γυναικών που παρουσιάζουν ένα θυμωμένο, ρυθμικό και φαντασμαγορικό μείγμα μουσικού θεάτρου, καμπαρέ και burlesque. Έχουν ταξιδέψει στα μεγαλύτερα φεστιβάλ του κόσμου, και εντυπωσιάζουν με την ικανότητα τους να παρουσιάσουν ζητήματα ταυτότητας, φύλου και φυλής, μέσα από ένα διασκεδαστικό ποπ σόου. Παρόμοια, ο Le Gateau Chocolat είναι ένας performance και καμπαρέ καλλιτέχνης, που μιλάει για τα πάντα, από την ομοφοβία μέχρι το ρατσισμό και την αποικιοκρατία, και τις εμπειρίες του ως μαύρος queer δημιουργός μέσα από μουσική, τραγούδι και το drag.
Χορός
Η ιστορία του χορού σε σχέση με την queer και LGBT αντιπροσώπευση ακολουθεί ένα διαφορετικό μονοπάτι σε σύγκριση με το θέατρο. Η ισχυρή παράδοση του κλασικού χορού ενισχύει τα στερεότυπα σε σχέση με το σώμα και το φύλο, πράγμα που σημαίνει ότι μέχρι πρόσφατα ακόμα και η LGBT θεματολογία ήταν περιορισμένη. Ο σύγχρονος χορός, η περφόρμανς και το χοροθέατρο άνοιξαν τις πόρτες σε περισσότερες ευκαιρίες για πειραματισμό, όχι μόνο σε θέματα τεχνικής αλλά και αισθητικής και θεματολογίας. Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου φυσικά είναι ένας καλλιτέχνης που ασχολείται εκτενώς με τα θέματα του φύλου, του σώματος και της σεξουαλικότητας στο έργο του. Στο 2, ο Παπαϊωάννου δημιούργησε ένα μωσαϊκό εμπειριών, εικόνων, ήχων και κινήσεων που δομούν και αποδομούν τη σύγχρονη ιδέα της αρρενωπότητας.
Ο Βρετανός Michael Clark είναι ένα ακόμα παράδειγμα χορογράφου που με το έργο του εξερευνεί ζητήματα της queer ταυτότητας, μέσα από ένα προσωπικό πρίσμα. Το 80 και το 90, ο Clark σόκαρε τον κόσμο του χορού με το έργο του, το οποίο ήταν σεξουαλικό και punk στον υπέρτατο βαθμό. Δεν μιλούσε απλώς για την εμπειρία του ως γκέι άντρας, αλλά για τα πιο underground κομμάτια μιας εμπειρίας που απείχε κατά πολύ από τον καθωσπρέπει κόσμο του κλασικού χορού. Πιο πρόσφατα, η ομάδα χοροθεάτρου DV8 παρουσίασε το έργο JOHN. Παρόμοια με το 2 του Παπαϊωάννου, το JOHN ήταν μια ανάλυση του τι σημαίνει η έννοια ‘άντρας’ σήμερα, και κυρίως για όσους δεν ανήκουν στην τυπική ιδέα της ετεροκανονικής αρρενωπότητας. Χρήση ναρκωτικών, σεξουαλικός εθισμός, βια και κατάθλιψη ήταν κάποια από τα θέματα του έργου.
Εικαστικές τέχνες
Η Tate του Λονδίνου παρουσίασε φέτος μια μεγάλη έκθεση με τίτλο Queer British Art 1861–1967. Αν και τα περισσότερα έργα ήταν από γκέι άντρες δημιουργούς, έχει ενδιαφέρον η επιλογή να υιοθετήσουν την ιδέα του queer ως έναν όρο πιο ανοιχτό και προσβάσιμο. Η επιμελήτρια της έκθεσης Clare Barlow επέλεξε τον τίτλο queer ως έναυσμα για μια νέα ματιά σε έργα που ήδη γνωρίζουμε. Η επιλογή αυτή είχε να κάνει τόσο με την ευρύτητα του όρου όσο και με την πολιτική του διάσταση. Με αυτό τον τρόπο, η έκθεση δεν μπαίνει στη διαδικασία να μελετήσει τις ιδιαίτερες ταυτότητες του κάθε καλλιτέχνη, αφού δέχεται πως το κάθε έργο γεννήθηκε μέσα σε ένα περιβάλλον αμφισβήτησης και έκφρασης, λόγω του φύλου ή της σεξουαλικότητας του κάθε δημιουργού. Η έννοια του queer είναι βαθιά πολιτική.
Επίσης φέτος, το Barbican στο Λονδίνο, παρουσίασε την έκθεση φωτογραφίας Another Kind of Life: Photography on the Margins. Η έκθεση συμπεριέλαβε μεμονωμένα έργα και συλλογές από φωτογράφους όπως η Diane Arbus, η Paz Errazuriz and η Dayanita Singh. Το κυρίως θέμα της έκθεσης ήταν η επίμονη κάποιων καλλιτεχνών (άλλοτε από προσωπικά και άλλοτε από πολιτικά κίνητρα) να παρουσιάσουν μια αυθεντική αντιπροσώπευση περιθωριοποιημένων κοινοτήτων και ανθρώπων. Τα έργα καλύπτουν μια μεγάλη γκάμα ανθρώπων: τρανς γυναίκες και crossdressers, εργαζομένους στο σεξ και συμμορίες. Αν και κάποια από τα έργα μοιάζουν να εκμεταλλεύονται τα αντικείμενά τους, πολλές από αυτές τις φωτογραφίες έδειξαν ένα ανθρώπινο, προσιτό πρόσωπο αυτών των ομάδων για πρώτη φορά.
Είναι προφανές πως η ιδέα της queer τέχνης αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και κατανοούμε τα LGBT έργα τέχνης. Ειδικότερα εκείνα από ομάδες ανθρώπων που ακόμα και σήμερα περιθωριοποιούνται μέσα στην κοινότητά μας. Φυσικά έχουμε πολλή δουλειά ακόμα μπροστά μας. Αλλάζουμε τις λέξεις και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας. Σειρά έχουν τώρα οι πράξεις. Είναι ώρα να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να αφήσουμε τις σκηνές, τους καμβάδες, τις σελίδες και τα μικρόφωνα ανοιχτά, για όλους τους queer καλλιτέχνες εκεί έξω που δουλεύουν ακούραστα ενάντια στην καθημερινή καταπίεση και βία.
από τον Κυριάκο Βογιατζή
