του Κυριάκου Βογιατζή
Αρκετά χρόνια πριν, η πρώτη μου επαφή με το σινεμά του Αγγελόπουλου ήταν με το Θίασο. Με ένα βιβλίο νεοελληνικής ιστορίας στο χέρι και με τα μάτια καρφωμένα στην οθόνη για να μη χάσω ούτε μια εικόνα. Δεν ήταν μόνο η υπέροχα νωχελική χρήση της κάμερας και η μελαγχολική φωτογραφία, αλλά που κάθε πλάνο ήταν τόσο τεχνηέντως εμποτισμένο με ιδέες, συναισθήματα, μουσικές και με μία αγωνία που έμοιαζε τόσο οικεία.
Εκ πρώτης όψεως έχει να κάνει με την ελληνική ιστορία (με την «ελληνικότητα» αν θέλετε). Στην ουσία όμως η Ιστορία αποτελεί μόνο το εφαλτήριο για την πιο μελαγχολική αποτύπωση της προσωπικής και συλλογικής αναζήτησης της ταυτότητας, της «πατρίδας», του εαυτού, του άλλου.
Στις ταινίες του, το άτομο βρίσκεται σε μία διαρκή πάλη με την Ιστορία, με την ίδια του τη μνήμη. Ο Αγγελόπουλος δεν δίδαξε Ιστορία, μίλησε με τον πιο ποιητικό τρόπο για την επίδραση της στο άτομο, στον τόπο, στο χρόνο, στον τρόπο που βλέπουμε τους γύρω μας και τους εαυτούς μας. Οι ήρωές του βρίσκονται σε συνεχή κίνηση, σε μία ατελείωτη αναζήτηση, σε ένα σιωπηλό ταξίδι προς την αυτογνωσία. Η επιστροφή στην ύπαιθρο, στα ακριτικά χωριά, στο πρώτο κύτταρο αυτής της χώρας που τώρα στέκει μετέωρη στο σύγχρονο κόσμο. Μία από τις πολύ αγαπημένες μου ταινίες του, ο Μελισσοκόμος, μιλά γι’ αυτό το ταξίδι του σύγχρονου ανθρώπου στο παρελθόν του, με σκοπό να το ξορκίσει και να ελευθερωθεί απ’ αυτό.
Ο Αγγελόπουλος μίλησε για τη μνήμη ως το κύριο δομικό υλικό του παρόντος. Μίλησε για το παρελθόν, όχι με μουσειακή λαγνεία ούτε όμως με αποστασιοποίηση. Και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο η Ελλάδα αποτέλεσε το ιδανικό «σκηνικό» για τις ταινίες του. Το ελληνικό τοπίο στα χρόνια μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μία χώρα που προσπαθεί να βρει την ταυτότητά της, που προσπαθεί να ορθοποδήσει μέσα από εμφυλίους, δικτατορίες, πολιτική και κοινωνική αστάθεια. Εκείνη η ανάποδη σημαία στο Θίασο η οποία δεν αποτελεί καν το κυρίως θέμα του πλάνου, κρύβει τόσο σαρκασμό αλλά και τόσο παράπονο, που έχει μείνει ανεξίτηλη μέσα μου.
Ο Αγγελόπουλος μελέτησε σε βάθος τις συνέπειες της Ιστορίας στο τοπίο, στους ανθρώπους, στα τραγούδια, στην κουλτούρα. Εξέφρασε την υπαρξιακή θλίψη με τον πιο λυρικό τρόπο μέσα από μεγαλειώδεις εικαστικά σκηνές του. Η Ιστορία στο έργο του δεν είναι η γραμμική αφήγηση γεγονότων, είναι περισσότερο το σημάδι που αφήνει ο χρόνος και οι αλλαγές που επιφέρει στον τόπο και τους ανθρώπους. Θεωρώ την Αναπαράσταση το καλύτερο παράδειγμα αυτής της προσέγγισης. Σε μία χώρα που αλλάζει, που συνταράζεται από πολιτικο-κοινωνικές αλλαγές, η Ιστορία ανακλάται στους ανθρώπους και τις πράξεις τους. Στην ερημωμένη, μετεμφυλιακή Ελλάδα το άτομο είναι θύμα των αδιεξόδων του σε μία κοινωνία η οποία είναι το θύμα των κοινωνικο-πολιτικών συνθηκών και της «εξουσίας». Ποιος ο θύτης και ποιο το θύμα;
Οι ταινίες του είναι επί της ουσίας πολιτικές, μίλησε με θάρρος για τη Δεξιά, για την Αριστερά. Για τον πόλεμο, για τη σημασία των ιδεολογιών και για την παρακμή τους. Για την ήττα των επαναστάσεων, τη ματαίωση των ονείρων και των ιδανικών. Ο Θίασος αποτέλεσε γροθιά στη δεξιά λογοκρισία και το παρακράτος.
Είμαστε άραγε τόσο αδύναμοι που λυγίζουμε στο βάρος του παρελθόντος μας; Είναι το σήμερα μια απλή αντανάκλαση του χθες;
Και η ελπίδα; Που χωρά η ελπίδα μέσα στο μελαγχολικό τοπίο του Αγγελόπουλου; Κάθε του ιστορία είναι για τον αγωνιζόμενο άνθρωπο, ο οποίος προσπαθεί να υψώσει το παράστημά του σε ένα κόσμο παράλογο και βίαιο, με μόνα του όπλα μια πληγωμένη περηφάνια και μια εγγενή ανάγκη για «επιβίωση», όπως και να την ορίσει κανείς. Ας μη παρασυρθούμε, το έργο του δεν μιλά για τον Έλληνα, μα για το σύγχρονο αγωνιστή.
Όμως δυστυχώς όλα αυτά έφτασαν πια στο τέλος. Η δύναμη της τέχνης είναι τέτοια που η επαφή μεταξύ δημιουργού και κοινού είναι τόσο ισχυρή, σχεδόν προσωπική. Στο άκουσμα του ξαφνικού θανάτου του ένιωσα ειλικρινά πως έχασα κάποιο πολύ δικό μου άνθρωπο. Και σίγουρα η τέχνη έχασε ένα σπουδαίο δημιουργό με ξεχωριστή ματιά και αισθητική. Συγχωρήστε μου το μελό.
Ουδείς αναντικατάστατος; Μάλλον θα πρέπει να το αναθεωρήσουμε αυτό.
…τι κάνει την καρδιά μας καρφώνει;
Ναι την καρδιά μας καρφώνει
ώστε λοιπόν είναι ποιητής.
Μίλτος Σαχτούρης
