Μπορεί η συστηματική κακοποίηση των γυναικών μιας οικογένειας να μετατρέψει την έμφυλη βία σε μορφή διαγενεακού τραύματος; Μπορεί η μνήμη να λειτουργήσει ως εργαλείο επαναδιαπραγμάτευσης του τραύματος; Πόσο καλά ξέρουμε τους γονιούς μας; Μπορούμε να περιγράψουμε ανθρώπους με τον τρόπο που περιγράφουμε τα φυσικά τοπία; Πόσες ζωές έζησε τελικά το κορίτσι – λεοπάρδαλη; Η Τώνια Ράλλη μιλάει στο ΑΝΤΙVIRUS για τη θεατρική μεταφορά του βιβλίου «Εσύ η ζωώδης μηχανή».
Η Ελένη
«Η Ελένη Σικελιανός, συγγραφέας του βιβλίου: Εσύ η ζωώδης μηχανή, και δισέγγονη του Άγγελου Σικελιανού και τις Εύας Πάλμερ, προσπαθεί να κατανοήσει την γιαγιά της Ελένη Παπαμάρκου και εμμέσως γράφει για τη μητέρα της, την κόρη της γυναίκας – λεοπάρδαλης», αναφέρει η σκηνοθέτιδα.
Η Ελένη Παπαμάρκου, το κορίτσι λεοπάρδαλη, γεννήθηκε δύο χρόνια μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Έζησε ως Ελληνίδα μετανάστρια στην αμερικάνικη ήπειρο. Οι γονείς της ένας έλληνας μετανάστης και μια γερμανίδα μετανάστρια διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα των παιδιών τους κυρίως δια της απουσίας τους. Τα τέσσερα αδέρφια της Ελένης μεγάλωσαν σε ορφανοτροφείο. Η ίδια όχι.
Το κορίτσι λεοπάρδαλη
Το όνομά της έμεινε χαραγμένο στην κουλτούρα της αμερικάνικης νύχτας κατά τις δεκαετίες του ’40, του ’50 και του ’60, με διάφορες παραλλαγές, «η χρυσή ελληνίδα», «Μαρκό, το κορίτσι γάτα», «Μελένα, το κορίτσι- λεοπάρδαλη». Παντρεύτηκε πέντε φορές. Έναν μουσικό, έναν μικρο-κομπιναδόρο, έναν αεροπόρο, έναν νάνο και έναν Αφροαμερικανό ιεροκήρυκα.
Αν η Ελένη ήταν τοπίο, πάνω της θα συγκέντρωνε βενζινάδικα, ερήμους, πλάνητες, ρεμπέτες, αριστοκράτες, nightclubs, καλλιτέχνες και κυρίως λεηλατητές. Το προσωπικό της σύμπαν συνθέτουν η βία, η απουσία, η θηλυκότητα, η απελπιστική ανάγκη για ελευθερία, η καταπίεση κι η επανάσταση. «Η Σικελιανός αποπειράται να κατανοήσει το προσωπικό σύμπαν της γιαγιάς της ξεκινώντας από την παραδοχή πως οι γονείς μας, μέσα απ’ τη ζωώδη φύση που χαρακτηρίζει κάθε άνθρωπο, μας μεταφέρουν κάτι πρωτόγονο. Μέσα απ’ αυτούς κατανοούμε από που ερχόμαστε. Ακόμα κι αν δεν τους γνωρίζουμε πραγματικά, μας μεταφέρουν τα ένστικτά τους».
Η βία
Ένα απ’ τα ζωώδη ένστικτα του κοριτσιού – λεοπάρδαλη, το οποίο γίνεται έκδηλο και στην παράσταση και στο βιβλίο, είναι το ένστικτο της επιβίωσης. Πρόκειται για μια γυναίκα που επιβίωσε από διάφορες μορφές βίας. Μια ολόκληρη γενιά φεμινιστριών έχει σταθεί ιδιαίτερα στο ζήτημα της βίας που υφίστανται οι υποτελείς θηλυκότητες, εκείνες με προσφυγικό, αποικιοκρατούμενο, προλεταριακό προφίλ. Κεντρικά ερωτήματά τους αποτελούν τα εξής: «πόση βία υποκρύπτεται στην αορατότητα;», «πως μπορούν να μιλήσουν οι υποτελείς θηλυκότητες όταν οι φωνές τους δεν μπορούν να ακουστούν;».
«Από τα περιστατικά που περιγράφονται στο βιβλίο φαίνεται πως το κορίτσι λεοπάρδαλη είχε υποστεί βία. Η βία του πατέρα της προς την ίδια είναι κάπως θολή ως προς το είδος της. Υπήρξε, επίσης, βία μεταξύ της ίδιας και των πέντε συζύγων της, αλλά και βία προς τα παιδιά της. Υπάρχει ένα φρικιαστικό περιστατικό, την πρώτη φορά που άφησε τα παιδιά της σε ανάδοχη οικογένεια, προκειμένου να μπορεί να εργαστεί. Τα παιδιά κακοποιήθηκαν με αισχρό τρόπο. Η συγγραφέας περιγράφει το περιστατικό δίνοντας αρκετές λεπτομέρειες και καλώντας μας τελικά να φανταστούμε την συνέχεια. Αυτή η ικανότητα της με συγκλόνισε», αναφέρει η Τώνια Ράλλη σχετικά.
Από μιαν άποψη θα μπορούσαμε να πούμε πως η Σικελιανός, συνεχίζοντας τον ρόλο της «οικογενειακής θεραπεύτριας», που κληρονόμησε απ’ τη μητέρα της, προσπαθεί να διαχειριστεί το τραύμα που προέκυψε ιστορικά από την έμφυλη βία στους κόλπους της οικογένειάς της. Από την στάση της αυτή προκύπτουν δύο ενδιαφέροντα ερωτήματα. Πρώτον, μπορεί η συνεχής ιστορική παρουσία έμφυλης βίας στο ίδιο οικογενειακό δέντρο να συνιστά πυρήνα διαγενεακού τραύματος; Δεύτερον, κληρονομείται ο ρόλος της θεραπεύτριας διαγενεακών τραυμάτων με άξονα το φύλο;
Το σώμα, ο λόγος κι η ρευστότητα
Οι γυναίκες του γένους Παπαμάρκου φαίνεται να δυσκολεύτηκαν να διαχειριστούν τα όσα πέρασαν και να συγχωρέσουν τη μητέρα τους, σύμφωνα με την Τώνια Ράλλη. Αρνήθηκαν να μιλήσουν για την βία που ένιωσαν και τον πόνο που τους προκάλεσε. Η Σικελιανός εντάσσει την βία που υπέστη η γιαγιά, η μητέρα και οι θείες της στο προσωπικό της αφήγημα. Σύμφωνα με την Τώνια όμως ο λόγος είναι απλά μια από τις μορφές αφήγησης. Η εκφορά του λόγου μπορεί να είναι εντελώς σωματική, αρκεί να ξέρεις να τον διαβάσεις τα επαναστατικά του σημαινόμενα. «Η γιαγιά πορεύτηκε και εισακούστηκε με το σώμα της. Επέλεξε αυτό το επάγγελμα να γίνει χορεύτρια μπουρλέσκ την δεκαετία του ’50. Το να μπορέσεις να διεκδικήσεις την ταυτότητά σου και να ζήσεις όπως θες μέσα σε μια κοινωνία όπως εκείνη της δεκαετίας του -40 και του 50 που έζησε εκείνη η γυναίκα, στην Αμερική, ήταν πολύ μεγάλο ζήτημα», υπογραμμίζει.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως απ’ τις μορφές λόγου που κυριαρχούν στη θεατρική μεταφορά του «Εσύ ζωώδης μηχανή», εύκολα διακρίνονται δύο: ο ελληνικός και ο αμερικάνικος λόγος. Οι δύο γλώσσες της συγγραφέως. Άλλες μορφές αφήγησης είναι: το ημερολόγιο, η ποίηση, το κουσκούς και ο χορός.
Τον αμερικάνικο λόγο και την ποίηση ως μορφή αφήγησης προσωποποιεί ένα non – binary άτομο. «Επιλέξαμε να σταθούμε στην ρευστότητα του φύλου για να αναλύσουμε πανανθρώπινα και πρωταρχικά ερωτήματα στην παράσταση. Στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε το έργο της Σικελιανός, κάναμε κάποια πειράματα προκειμένου να καταλήξουμε στο πως θα δραματοποιηθεί η κάθε σκηνή και να ακουστούν οι φωνές του έργου. Το Athena Wasborn το ακούμε σε ένα κομμάτι που λέγεται: πως θυμάται την φωνή της μια νεκρή γυναίκα; Καταπιάστηκε ιδιαίτερα με το θέμα της εξερεύνησης των προγόνων και της επινόησης του λόγου των νεκρών. Οι προβληματισμοί αυτοί, ας πούμε δεν εξαρτώνται καθόλου απ’ το φύλο», αναφέρει η σκηνοθέτιδα.
Θηλυκότητα δραματουργία ρευστότητα φύλου και δραματουργία
«Το θηλυκό στοιχείο για την δημιουργία της παράστασης υπήρξε καθοριστικό. Νιώσαμε ότι η ιστορία, όπως παρουσιάζεται από την συγγραφέα, μας δείχνει γυναίκες που μπορείς να τις δεις, να τις αγγίξεις, να τις οσμιστείς. Υπάρχει κάτι πολύ σωματικό σε σχέση με τις γυναίκες στο βιβλίο. Αντιθέτως οι αναφορές σε άντρες, που είναι πολλές, είναι εντελώς διαφορετικές, σαν αναμνήσεις περασμένες μέσα απ’ το φίλτρο άλλων παρατηρητών, σαν μυθικές φιγούρες» συμπληρώνει η Τώνια Ράλλη αποκαλύπτοντας ορισμένες από τις έμφυλες διαστάσεις του λόγου.
Τους υπόλοιπους προβληματισμούς της τους μοιράζεται στην σκηνή του RABBITHOLE (Γερμανικού 20, Μεταξουργείο, Αθήνα) κάθε Παρασκευή και Σάββατο στις 21:00 και κάθε Κυριακή στις 20:00.
