Σε όλο τον κόσμο, το φύλο και η σεξουαλικότητα μετατρέπονται σε πεδία ιδεολογικού πολέμου: κυβερνήσεις ποινικοποιούν τις τρανς ταυτότητες, δικαιώματα που θεωρούνταν κεκτημένα, ενώ ένα αναδυόμενο ακροδεξιό αφήγημα κερδίζει συνεχώς πολιτικό έδαφος, συχνά με τη σιωπηρή συνενοχή του φιλελεύθερου κέντρου. Το λεγόμενο «κίνημα κατά του φύλου» δεν είναι περιθωριακό. Είναι στρατηγικό, διεθνές, οργανωμένο – και εξαιρετικά επικίνδυνο.
των: Ανδρομάχη Κουτσουλέντη & Βασίλη Θανόπουλου
Μέσα σε αυτή τη συγκυρία και για ακόμη μια φορά, το έργο του Τζούντιθ Μπάτλερ αποκτά κατεπείγουσα επικαιρότητα. Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Ποιος φοβάται το φύλο;» στα ελληνικά (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) και την επίσκεψή του στην Αθήνα, μιλήσαμε μαζί του για το «φάντασμα» του φύλου, τις «ανίερες συμμαχίες» της ακροδεξιάς με έναν αυτοαποκαλούμενο φεμινισμό (TERFs), τον τρανσφοβικό λόγο και τις επιθέσεις στα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα. Αλλά και για τη γραφή του σε μια περίοδο περιορισμού της ακαδημαϊκής σκέψης.
Η θεωρία του Τζούντιθ Μπάτλερ παραμένει ριζικά πολιτική: αποκαλύπτει πώς η «κανονικότητα» δομείται μέσα από τον αποκλεισμό, και μας καλεί να σταθούμε συλλογικά παρά τις ενδεχόμενες διαφωνίες μας στο πλευρό όσων ακριβώς στοχοποιούνται στο όνομα αυτής της «κανονικότητας». Στην παρούσα συγκυρία, αυτή η στάση δεν είναι μόνο επίκαιρη· είναι αναγκαία.
Στο «Ποιος φοβάται το φύλο;» εξηγείτε πως το φύλο έχει μετατραπεί σε ένα είδος «φαντάσματος» – έναν κατασκευασμένο εχθρό που ενσαρκώνει διάφορους φόβους και απειλές: απέναντι στην παράδοση, τη «γυναικεία ταυτότητα», τα παιδιά, ακόμα και το ίδιο το έθνος. Πώς βλέπετε να διαδραματίζεται αυτό το φαινόμενο στη Νότια Ευρώπη, ιδίως σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου στον δημόσιο λόγο επικρατεί η παράδοση και ο εθνικισμός;
Είναι πολύπλοκο, φυσικά, και διαφέρει ανά περιοχή. Αν ρωτήσουμε πώς λειτουργεί αυτή η αγγλική λέξη «gender» (φύλο) σε άλλες γλώσσες ή υπό το φως της αγγλόφωνης κυριαρχίας ή της επιρροής των ΗΠΑ. Για κάποιους, ο όρος περνά μέσω της ΕΕ ή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, όπου το φύλο έχει εισαχθεί μέσα από την έννοια της έμφυλης βίας. Αν βάλουμε στην άκρη για μια στιγμή το ερώτημα του τι είναι το φύλο ή τι πραγματικά σημαίνει, μπορούμε αντ’ αυτού να ρωτήσουμε: πώς έχει φτάσει να σημαίνει αυτό που σημαίνει σήμερα. Μόλις θέσουμε αυτό το δεύτερο ερώτημα, μπορούμε να αρχίσουμε να κατανοούμε τη διαφορά μεταξύ των σπουδών φύλου και των θεωρητικών τους πλαισίων ή των πολιτικών που βασίζονται στο φύλο, και των διαστρεβλώσεων και ανησυχιών που συγκεντρώνονται γύρω από τον όρο. Εξάλλου, αν το φύλο είναι ένας τρόπος ανάλυσης των σχέσεων εξουσίας ή των τρόπων που διαμορφώνονται τα υποκείμενα μέσα από τη μελέτη της βίας και της ανισότητας, τότε δεν είναι το ίδιο με μια δύναμη που θα καταστρέψει τον πολιτισμό (culture), τη θρησκεία ή το μέλλον του ανθρώπινου πολιτισμού (civilization). Αυτές οι τελευταίες αντιλήψεις είναι φαντάσματα, με την έννοια ότι κινητοποιούν αβάσιμους φόβους αντί για την αναζήτηση τεκμηριωμένης γνώσης.
Το Eteron – Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή και οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια, με την υποστήριξη της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης και της Τεχνόπολης Δήμου Αθηναίων, σας προσκαλούν στις 22/5 σε μια ανοιχτή συζήτηση με το Τζούντιθ Μπάτλερ.
Η συζήτηση για το ποιο κίνημα μπορεί τελικά να λογίζεται ως φεμινιστικό έχει εντατικοποιηθεί και στην Ελλάδα, ιδίως μετά τη δημόσια αναπαραγωγή ενός έντονα τρανσφοβικού λόγου από ένα γνωστό φεμινιστικό σωματείο. Στο βιβλίο σας γράφετε ότι ένας τρανσφοβικός φεμινισμός λογικά θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι παύει να είναι φεμινισμός. Συμφωνώντας, θα θέλαμε να σας ρωτήσουμε αν αυτή η συμπόρευση με νεοφασιστικές ρητορικές δείχνει ότι κανένας πολιτικός χώρος –ούτε καν ο φεμινιστικός– δεν είναι ιδεολογικά καθαρός και απρόσβλητος από τέτοιες λογικές και πώς τελικά αυτό δυσχεραίνει όλο και περισσότερο τη συνύπαρξη κάτω από την ίδια φεμινιστική «ομπρέλα»;
Πιστεύω ότι οι συμμαχίες μπορεί να είναι πολύ επώδυνες και μερικές φορές να φαίνονται αδύνατες. Όμως κάποιες φορές πρέπει να παραμείνουμε μέσα στο αδιέξοδο για λίγο, ώστε να ανακαλύψουμε τα μονοπάτια που οδηγούν σε κάτι καινούργιο.
Για κάποιες TERFs (φεμινίστριες που αποκλείουν τα τρανς άτομα), υπάρχει ο φόβος ότι η ταυτότητά τους ως γυναίκες οικειοποιείται από τις τρανς γυναίκες. Όμως η «οικειοποίηση» κυριολεκτικά σημαίνει να παίρνεις κάτι που δικαιωματικά ανήκει σε κάποιο άλλο. Είναι άραγε το φύλο μια μορφή ιδιοκτησίας; Στη μεγάλη της πλειοψηφία, η ιστορία του φεμινισμού έχει υιοθετήσει μια κριτική στην έννοια της ιδιοκτησίας, υποστηρίζοντας ότι είναι λανθασμένος ο τρόπος με τον οποίο οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν αναδομηθεί ως σχέσεις ιδιοκτησίας. Δεν κατέχουμε το ένα το άλλο. Και ούτε καν κατέχουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Η σχέση μας με τους άλλους και με τη γη είναι (ή θα έπρεπε να είναι) σχεσιακή, όχι ιδιοκτησιακή.
Αν ρωτήσεις μια TERF αν θέλει να μπορεί να περπατά στον δρόμο τη νύχτα χωρίς φόβο ή να δουλεύει χωρίς διακρίσεις, θα πει “ναι”. Θέλει να ζήσει σε έναν κόσμο χωρίς διακρίσεις και βία. Όμως αν μετά τη ρωτήσεις αν τα τρανς άτομα θα έπρεπε να μπορούν να ζουν σε έναν τέτοιο κόσμο, δεδομένου ότι αντιμετωπίζουν κάποιες από τις ίδιες μορφές καταπίεσης, η απάντηση θα έπρεπε να είναι: «Φυσικά!» Κι όμως, φαίνεται πως αυτά τα ίδια αιτήματα δεν θεωρείται ότι αξίζει να γίνουν σεβαστά όταν προέρχονται από τρανς άτομα — είτε επειδή τα τρανς άτομα δεν υπάρχουν πραγματικά, είτε επειδή οι τρανς γυναίκες έχουν κακόβουλους σκοπούς απέναντι στις άλλες γυναίκες. Αυτές οι δύο τελευταίες υποθέσεις είναι ανυπόστατες και βασίζονται στον φόβο – και μπορούν να αλλάξουν μόνο μέσα από έναν υπομονετικό διάλογο και μια ανοιχτή καρδιά.
Το βιβλίο κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια
Η γραφή σας κινείται διαρκώς μεταξύ μιας δημιουργικής φιλοσοφικής διερεύνησης και μιας επιτακτικής πολιτικής κριτικής. Πώς έχει αλλάξει η προσέγγισή σας στη συγγραφή με την πάροδο του χρόνου, αλλά και το κοινό στο οποίο απευθύνεστε – ιδιαίτερα ως απάντηση στην αυξανόμενη αντίδραση απέναντι στο φύλο και την ίδια την ακαδημαϊκή σκέψη;
Έχω προσπαθήσει να γράφω για ένα ευρύτερο κοινό, τώρα που οι κατά του φύλου (anti-gender) πολιτικές των αυταρχικών κινημάτων και κρατών έχει γίνει ολοένα και πιο σημαντικό να αντισταθούμε σε αυτές με αποτελεσματικούς τρόπους.
Από το pinkwashing του Ισραήλ (για να αποπροσανατολίσει από τη γενοκτονία του παλαιστινιακού λαού) μέχρι τον αντί-woke πόλεμο του Τραμπ, βλέπουμε όλο και περισσότερες πολιτικές δυνάμεις να εργαλειοποιούν τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα με στόχο τον αποπροσανατολισμό της κοινωνίας και τη νομιμοποίηση επικίνδυνων πολιτικών. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα αντανακλαστικά που πρέπει να αναπτύξει η κοινωνία των πολιτών προκειμένου να αντισταθεί σε αυτή την εργαλειοποίηση;
Πριν από δέκα περίπου χρόνια θα έλεγα ότι το pinkwashing (ροζ ξέπλυμα) εξυμνεί τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙΑ ατόμων ως ένα μέσο για την εδραίωση της προοδευτικής και δημοκρατικής αξιοπιστίας και ως ένα μέσο νομιμοποίησης πολέμων στο όνομα της υπεράσπισης της δημοκρατίας ή των προοδευτικών αξιών. Οι ΗΠΑ το έκαναν αυτό στο Αφγανιστάν και το Ισραήλ το κάνει συνεχώς με τους εορτασμούς του gay pride. [Το pinkwashing] έχει λειτουργήσει ως αντιπερισπασμός από φυλετικούς πολέμους, αλλά και ως ένας τρόπος να τους δικαιολογεί. Όμως σήμερα βλέπουμε ότι τα δικαιώματα των τρανς, ίντερσεξ και non-binary ατόμων δέχονται επίθεση από αυτές τις λεγόμενες δημοκρατίες, και ότι τα αυταρχικά κινήματα και καθεστώτα που στο παρελθόν επιτίθεντο σε Μουσουλμάνους, Παλαιστίνιους, μετανάστες από τον Παγκόσμιο Νότο (Global South), τώρα στρέφονται ενάντια στο φύλο, τον φεμινισμό, τα αναπαραγωγικά δικαιώματα, τις κουήρ οικογένειες και τον έμφυλο αυτοπροσδιορισμό.
Εμείς, τα κουήρ άτομα, δεν χρησιμοποιούμαστε πια ως άλλοθι αυτών των εξουσιών την ώρα που διεξάγουν εδαφικούς πολέμους και αφαιρούν δικαιώματα από πολίτες και ανθρώπους χωρίς χαρτιά. Πλέον στρέφουν την εξουσία τους εναντίον όλων μας. Άρα το καθήκον των ΛΟΑΤΚΙΑ+ κινημάτων είναι να αναπτύξουν ισχυρότερους δεσμούς με τα αντιφασιστικά, αντιρατσιστικά και αντικαπιταλιστικά κινήματα, επειδή οι αγώνες μας είναι αλληλένδετοι. Πράγματι, δεν χρειάζεται να διατηρήσουμε ένα ξεχωριστό μονοπάτι, αλλά να περπατήσουμε μαζί με πολλά άλλα κινήματα, συμπεριλαμβανομένου και του οικολογικού κινήματος, για να αποκαταστήσουμε και να αναγεννήσουμε τη Γη. Είμαστε απλώς ένας από τους πολλούς στόχους πλέον, και θα υπερασπιστούμε τις ελευθερίες μας μόνο μέσα από την ενεργή αντίσταση στον αυταρχισμό στις σύγχρονες μορφές του, και μέσα από συμμαχίες με όλα όσα επιδιώκουν να σταματήσουν αυτά τα καθεστώτα και να δημιουργήσουν μια οικολογικά ακμαία Γη — έναν βιώσιμο κόσμο, μέσα στον οποίο οι συλλογικές μας ελευθερίες και η αλληλεξάρτησή μας μπορούν να ανθίσουν ενάντια στην κυριαρχία, την εκμετάλλευση και τη βία.
