Τις δικές του παρατηρήσεις και προτάσεις επί του σχεδίου νόμου για την αναμόρφωση και τον εκσυγχρονισμό του Σωφρονιστικού Κώδικα, καταθέτει το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών.
Η ανακοίνωση του Σωματείου:
Το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών (Σ.Υ.Δ.), μη κυβερνητική οργάνωση εθελοντικού χαρακτήρα για την προαγωγή των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρανς, φυλοδιαφορετικών, και γενικότερα ΛΟΑΤΚΙ προσώπων, καθώς και των προσώπων που εργάζονται στο σεξ, με το παρόν δελτίο τύπου καταθέτει τη συμβολή, παρατηρήσεις και προτάσεις του επί του Σχεδίου Νόμου του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη με τίτλο: «Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός Σωφρονιστικού Κώδικα – Τροποποιήσεις στον ν. 2776/1999» [1], κυρίως υπό την οπτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των τρανς και γενικότερα των ΛΟΑΤΚΙ+ προσώπων.
Συγκεκριμένα το ΣΥΔ, σε συνέχεια και παλαιότερων προτάσεων που έχει κάνει προς την Πολιτεία ήδη από το 2013 [2], αλλά και νεότερες το 2017 [3], κατά τη τελευταία νομοθετική παρέμβαση επί του Σωφρονιστικού Κώδικα, στοχευμένων δράσεων [4], αλλά και συσσωρευμένης εμπειρίας και δραστηριοποίησης επί θεμάτων που αφορούν τα ΛΟΑΤΚΙ+ και ιδιαίτερα τα τρανς πρόσωπα που είναι είτε φυλακισμένα [5], είτε σε θέση κράτησης, όσο και της συμβολής μας στην απόφαση της π. Γεν. Γραμματέως Αντεγκληματικής Πολιτικής, κυρίας Σοφίας Νικολάου, όπου στη περίπτωση τεσσάρων διεμφυλικών γυναικών κρατουμένων, που μέχρι πρότινος βρίσκονταν στα Σωφρονιστικά Καταστήματα των αντρικών φυλακών των Τρικάλων και της Κερκύρας, μετατάχθηκαν σε ειδικό χώρο των Γυναικείων Φυλακών Κορυδαλλού, χωρίς όμως να βρίσκονται απομονωμένες από τις υπόλοιπες κρατούμενες [6], καταθέτει τις ακόλουθες προτάσεις κατ’ άρθρον:
Κεφάλαιο Δεύτερο: Γενικές Αρχές και Δικαιώματα Κρατουμένων.
→ Άρθρο 5.- Ισότητα στη μεταχείριση των κρατουμένων -Τροποποίηση άρθρου 3 ν. 2776/1999
Το Άρθρο αυτό, συνιστά εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης στον χώρο των σωφρονιστικών καταστημάτων. Ωστόσο, δεδομένου ότι πλέον σε όλο το ελληνικό δικαιϊκό σύστημα που αφορά την ίση μεταχείριση, τον ποινικό κώδικα, αλλά και άλλες σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις συμπεριλαμβάνονται πέραν του σεξουαλικού προσανατολισμού, η έκφραση, η ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά φύλου, θεωρούμε επιτακτική τη προσθήκη τους στη πρώτο παράγραφο του παρόντος άρθρου, τόσο για νομοτεχνικούς, όσο και για λόγους ουσίας της προστασίας όλου του φάσματος των φυλακισμένων προσώπων, ιδιαίτερα των διεμφυλικών.
Επιπλέον και στη δεύτερη παράγραφο που αφορά λόγους ειδικής μεταχείρισης, καθώς για τα διεμφυλικά κρατούμενα πρόσωπα συντρέχουν τέτοιοι λόγοι – ιδιαίτερα στον τρόπο κράτησης, αλλά και τις συνθήκες που σχετίζονται με την έκφραση ή τη ταυτότητα φύλου τους – , διότι, ιδιαίτερα γι’ αυτήν την κατηγορία κρατουμένων υπάρχουν προφανείς εξατομικευμένες ανάγκες (όπως προβλέπεται στο συγκεκριμένο άρθρο). Ακόμη, στην ίδια παράγραφο, πέραν των αγάμων ή εγγάμων σκόπιμη θεωρούμε και την αναφορά στα πρόσωπα που έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης. Συγκεκριμένα προτείνουμε γι’ αυτό το άρθρο την ακόλουθη διατύπωση:
«Άρθρο 5 – Ισότητα στη μεταχείριση των κρατουμένων
1. Απαγορεύεται κάθε δυσμενής διακριτική μεταχείριση των κρατουμένων, ιδίως εκείνη που βασίζεται στη φυλή, το χρώμα, την εθνική, εθνοτική ή κοινωνική καταγωγή, την περιουσιακή κατάσταση, την αναπηρία, τις θρησκευτικές ή ιδεολογικές πεποιθήσεις, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, το φύλο, την έκφραση, ταυτότητα ή τα χαρακτηριστικά φύλου.
2. Ειδική μεταχείριση των κρατουμένων επιφυλάσσεται, όταν δικαιολογείται από τη νομική ή πραγματική κατάστασή τους, όπως υποδίκων και καταδίκων, εγγάμων και αγάμων ή εχόντων συνάψει σύμφωνο συμβίωσης, ανηλίκων και ενηλίκων, ατόμων με ειδικές ανάγκες, προσώπων για λόγους έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου, ή για τις θρησκευτικές ή άλλες πεποιθήσεις, εφόσον γίνεται υπέρ του κρατουμένου και προς εξυπηρέτηση των εξατομικευμένων αναγκών που απορρέουν από την κατάσταση στην οποία ευρίσκεται.».
Κεφάλαιο Τρίτο: Όργανα Άσκησης Σωφρονιστικής Πολιτικής
→ Άρθρο 8 – Κεντρικό Επιστημονικό Συμβούλιο Φυλακών (Κ.Ε.Σ.Φ.)
Θεωρούμε θετικό ότι στο Επιστημονικό Συμβούλιο θα υπάρχει μέλος Δ.Ε.Π. με γνωστικό αντικείμενο «θέματα ποινικού ή σωφρονιστικού ή συνταγματικού ή ευρωπαϊκού δικαίου», όμως επιπλέον προτείνουμε να έχει οπωσδήποτε αντικείμενο και τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ ενδεχομένως θα πρέπει να εξεταστεί το Συμβούλιο αυτό, να καταρτιστεί ως Ανεξάρτητη Αρχή.
→ Άρθρο 10 – Κεντρική Επιτροπή Μεταγωγών (Κ.Ε.Μ.)
Θεωρούμε επίσης θετικό το γεγονός, ότι στο Άρθρο 10, παρ.2.β., έγινε δεκτή η πρόταση που από παλαιότερα είχαμε κάνει, σύμφωνα με την οποία, η Κ.Ε.Μ. δύναται να επικοινωνήσει με το κρατούμενο πρόσωπο, ώστε να δοθούν από το ίδιο, σχετικές διευκρινίσεις ή για να εκφράσει τις απόψεις του.
Κεφάλαιο Τέταρτο: Κατηγορίες Κρατουμένων.
→ Άρθρο 13.- Νεαροί Κρατούμενοι
Στην πρώτη παράγραφο για λόγους συμπεριληπτικότητας και ουσιαστικής ισότητας προτείνουμε την αντικατάσταση της έκφρασης «και των δύο φύλων», με την «Κρατούμενα πρόσωπα ανεξαρτήτως φύλου και ταυτότητας ή έκφρασης φύλου». Γενικότερα, όσον αφορά το παρόν Σχέδιο Νόμου, καλό θα είναι όπου υπάρχει αναφορά στο φύλο, τούτο να μην γίνεται μέσω αναφορών σε δυϊσμό των φύλων.
Επίσης, στην τέταρτη παράγραφο που αναφέρεται στην υπαγωγή νεαρών κρατουμένων προσώπων σε προγράμματα θεραπείας, αφενός να μεν να προστεθεί η υποστήριξη αφετέρου να προστεθούν και οι λόγοι ταυτότητα φύλου για τα νεαρά διεμφυλικά πρόσωπα που έχουν ανάγκη ψυχολογικής υποστήριξης ή και ορμονοληψίας. Συγκεκριμένα προτείνουμε την ακόλουθη διατύπωση:
«4. Νεαρά κρατούμενα πρόσωπα με ειδικές ανάγκες, προβλήματα ψυχικής υγείας, ή ψυχολογικής υποστήριξης και ορμονοληψίας για λόγους λόγους ταυτότητας φύλου, υποβάλλονται στα αναγκαία θεραπευτικά προγράμματα ή προγράμματα υποστήριξης, όπως προβλέπεται ειδικότερα στο άρθρο 30 του παρόντος.»
→ Άρθρο 14.- Γυναίκες Κρατούμενες.
Θεωρούμε παραπάνω από απαραίτητο στην πρώτη παράγραφο που θέτει την ανάγκη διαχωρισμού κράτησης για λόγους φύλου των γυναικών, να προστεθούν με σαφήνεια και οι διεμφυλικές κρατούμενες. Στη κατεύθυνση αυτήν είναι απαραίτητο να αποτυπωθεί και να εφαρμοστεί και το Πόρισμα της Επιτροπής για τη κατάρτιση «Εθνικής Στρατηγικής για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα» [7] από τον Πρωθυπουργό, που στη σελ. 37 αναφέρει:
«Ακόμη, είναι ανάγκη να διασφαλιστεί ότι τα διεμφυλικά πρόσωπα, ανεξαρτήτως εάν έχουν μεταβάλει ή όχι τα έγγραφά τους, θα κρατούνται σύμφωνα με το φύλο με το οποίο αυτοπροσδιορίζονται.»
Συγκεκριμένα προτείνουμε την ακόλουθη διατύπωση:
«1. Οι γυναίκες διαβιούν σε καταστήματα κράτησης γυναικών ή σε ιδιαίτερα τμήματα άλλων καταστημάτων. Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται και οι διεμφυλικές γυναίκες. Στην περίπτωση αυτή απαγορεύεται η επικοινωνία τους με κρατουμένους άλλων κατηγοριών».
Επίσης, στη δεύτερη παράγραφο, για νομοτεχνικούς λόγους πλέον εφόσον προκριθεί η τροποποίηση που προτείνουμε στην πρώτη παράγραφο, πλην του φύλου είναι απαραίτητο να προστεθούν και η έκφραση, ταυτότητα και χαρακτηριστικά φύλου. Συγκεκριμένα προτείνουμε την ακόλουθη διατύπωση:
«2. Στα καταστήματα ή στα ιδιαίτερα τμήματα κράτησης γυναικών οι κανόνες διαβίωσης και τα προγράμματα που εφαρμόζονται σε αυτό προσαρμόζονται στις ανάγκες του φύλου, της έκφρασης, της ταυτότητας ή των χαρακτηριστικών φύλου τους.»
→ Άρθρο 15.- Άντρες κρατούμενοι.
Για ακριβώς τους ίδιους λόγους με το Άρθρο 14, προτείνουμε τη συμπερίληψη στη κατηγορία των αντρών και των διεμφυλικών αντρών. Συγκεκριμένα προτείνουμε την ακόλουθη διατύπωση:
«Άνδρες που καταδικάσθηκαν σε ποινή κατά της ελευθερίας διαμένουν σε καταστήματα κράτησης προορισμένα γι αυτούς, χωρίς να έρχονται σε επικοινωνία με κρατουμένους των προηγούμενων κατηγοριών. Στη κατηγορία αυτήν κρατουμένων συμπεριλαμβάνονται και οι διεμφυλικοί άντρες.»
Κεφάλαιο Έκτο: Εισαγωγή και Διαβίωση Κρατουμένων στα Σωφρονιστικά Καταστήματα
→ Άρθρο 25.- Διαδικασία της εισαγωγής.
Η παράγραφος 6, αφορά τον τρόπο σωματικού ελέγχου και ατομικών ειδών σε σχέση με το φύλο. Εδώ πρέπει να ληφθεί οπωσδήποτε υπόψιν το Πόρισμα της κατάρτιση «Εθνικής Στρατηγικής για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα» που στο ίδιο σημείο που προαναφέρθη, σημειώνεται επίσης:
«Σε ό,τι αφορά τον σωματικό έλεγχο στον οποίο υπόκεινται συχνά διεμφυλικά άτομα, θα πρέπει να γίνεται σεβαστό το στοιχείο της έκφρασης και ταυτότητας φύλου του ατόμου, ιδίως στις περιπτώσεις των τρανς προσώπων που δεν έχουν προχωρήσει σε χειρουργικές επεμβάσεις επαναπροσδιορισμού φύλου. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, το κρατούμενο τρανς πρόσωπο ερωτάται από το προσωπικό από τίνος φύλου αστυνομικό επιθυμεί να ελεγχθεί.»
Συγκεκριμένα προτείνουμε την ακόλουθη διατύπωση:
«6. Το νεοεισερχόμενο πρόσωπο υποβάλλεται σε έρευνα σωματική και των ατομικών ειδών του, η οποία διεξάγεται σε ιδιαίτερο χώρο και κατά τρόπο που δεν θίγει την αξιοπρέπειά του. Η έρευνα διενεργείται από δύο τουλάχιστον υπαλλήλους του ίδιου φύλου με τον κρατούμενο ή στη περίπτωση που είναι διεμφυλικό πρόσωπο ερωτάται από το προσωπικό από τίνος φύλου υπάλληλο επιθυμεί να ελεγχθεί.»
→ Άρθρο 31.- Εισαγωγή ασθενών κρατουμένων σε θεραπευτικά Σωφρονιστικά Καταστήματα ή νοσηλευτικά ιδρύματα.
Το άρθρο αυτό πέραν των αναγκών υγείας ασθενών κρατουμένων αναφέρεται συμπληρωματικά και τη μεταφορά τους σε νοσηλευτικά ιδρύματα εφόσον η κατάστασή τους το απαιτεί. Για τις ειδικές περιπτώσεις των διεμφυλικών κρατουμένων (που άλλωστε τονίσαμε ήδη απ’ το Άρθρο 5, παρ. 2 του παρόντος ότι πρέπει να συμπεριληφθούν στις κατηγορίες κρατουμένων προσώπων που χρήζουν ειδικής μεταχείρισης), προτείνουμε να έχουν τη ρητή δυνατότητα μεταφοράς τους σε νοσηλευτικά ιδρύματα είτε για λόγους ειδικής ψυχικής στήριξης από ιατρούς ειδικευμένους σε ζητήματα ταυτότητας φύλου (που πρακτικώς δεν είναι εφικτό να υπάρχουν στα ιδρύματα εντός των φυλακών), είτε για λόγους που σχετίζονται με τη φυλομετάβαση (ενδοκρινολόγοι, ορμονολόγοι). Υπογραμμίζουμε, ότι όπως έχει αναφερθεί και σε παλαιότερα δελτία τύπου μας [8], η διακοπή λήψη ορμονών ενδέχεται να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα υγείας, ενώ η πρόσβαση των τρανς προσώπων σε αυτές τις διαδικασίες, όπως έχει επιβεβαιώσει και ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου είναι θεμελιώδης ανάγκη τους. Συγκεκριμένα στην παράγραφο 1, στο δεύτερο μέρος της, προτείνουμε την ακόλουθη διατύπωση:
«Εφόσον το επιβάλλει η κατάστασή τους, με πρόταση και γνωμάτευση του αρμοδίου ιατρού του Σωφρονιστικού Καταστήματος και κατόπιν εντολής του Διευθυντή της οικείας κλινικής, μετάγονται σε ειδική θεραπευτική ή ψυχιατρική μονάδα του πλησιέστερου νοσοκομείου της περιφερειακής ενότητας όπου εδρεύει το Σωφρονιστικό Κατάστημα ή σε αντίστοιχη μονάδα νοσοκομείου της ίδιας περιφέρειας. Ειδική μέριμνα λαμβάνεται για τα διεμφυλικά κρατούμενα πρόσωπα σε περίπτωση ανάγκης ψυχικής στήριξης ή διαδικασιών που σχετίζονται με φυλομετάβαση»
→ Άρθρο 33.- Ενδυμασία.
Το άρθρο αυτό θέτει τους κανόνες ενδυμασίας. Για προφανείς λόγους σεβασμού της έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου που όπως προτείνουμε πρέπει να διασφαλίζει το άρθρο 5 του παρόντος νόμου (βλέπε πρώτη παρατήρηση), θεωρούμε απαραίτητο (και για λόγους που επισημαίνονται και στο Πόρισμα της Επιτροπής για την Εθνική Στρατηγική για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα), μετά τη παράγραφο 2 να προστεθεί νέα παράγραφος 3 (και να αναριθμηθούν οι επόμενες, ή 2Α) με την ακόλουθη διατύπωση:
«3. Η ένδυση και η υπόδηση ακολουθεί ή χορηγείται με απόλυτο σεβασμό στο φύλο, την έκφραση, τη ταυτότητα ή τα χαρακτηριστικά φύλου των κρατουμένων.»
Κεφάλαιο Έκτο: Μορφωτικά Προγράμματα και Ελεύθερος Χρόνος Κρατουμένων
→ Άρθρο 35: Εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση
Στο Άρθρο αυτό, θεωρούμε δόκιμο να προστεθεί μέριμνα για πρόσωπα που λόγω της ταυτότητας φύλου τους στο παρελθόν είχαν βιώσει περιορισμένη πρόσβαση, διακρίσεις η αποκλεισμούς από τον χώρο της εργασίας. Συγκεκριμένα προτείνουμε την ακόλουθη προσθήκη:
«Ειδική μέριμνα λαμβάνεται για τα διεμφυλικά κρατούμενα πρόσωπα, για την εκπαίδευση και την επαγγελματική τους κατάρτιση χωρίς διακρίσεις».
Κεφάλαιο Ένατο: Δικαιώματα Επικοινωνίας Κρατουμένων
→ Άρθρο 47.- Επισκέψεις.
Στο άρθρο αυτή ορίζεται ο τρόπος και οι προϋποθέσεις επισκέψεων στα κρατούμενα πρόσωπα. Θεωρούμε απαραίτητη την ρητή αναφορά των εκπροσώπων μη κυβερνητικών οργανώσεων στην παράγραφο 2.
Κεφάλαιο Δωδέκατο: Μεταγωγή Κρατουμένων
→ Άρθρο 62.- Μεταγωγή.
Δηλώνουμε την ικανοποίησή μας για το γεγονός ότι στους λόγους μεταγωγής συμπεριλαμβάνονται στο σημείο στ) η ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά φύλου, ωστόσο για λόγους πληρότητας, προτείνουμε τη προσθήκη και της έκφρασης φύλου. Συγκεκριμένα προτείνουμε τη διατύπωση:
στ)σχετικούς με τον σεβασμό των δικαιωμάτων με βάση την έκφραση, ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά του φύλου,
Αυτή άλλωστε η αναφορά, ενισχύει περαιτέρω τους λόγους που γίνονται και προηγούμενες προτάσεις στα παραπάνω άρθρα, καθώς η έκφραση, ταυτότητα και χαρακτηριστικά φύλου συνιστούν λόγους ειδικής μεταχείρισης των κρατουμένων.
→ Άρθρο 63.- Μεταγωγές για λόγους σχετικούς με την ομαλή λειτουργία του Καταστήματος κράτησης, πειθαρχικούς και σεβασμού των δικαιωμάτων με βάση την ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά του φύλου
Για τους ακριβώς ίδιους λόγους με το προηγούμενου άρθρου, προτείνουμε τη προσθήκη της έκφρασης φύλου.
Κεφάλαιο Δέκατο Τέταρτο: Μετασωφρονιστική μέριμνα.
→ Άρθρο 68.- Μέριμνα της Πολιτείας πριν και μετά την οριστική απόλυση.
Σε αυτό το άρθρο καταγράφεται οι τρόποι για τη ματασωφρονιστική μέριμνα μετά απ’ την οριστική απόλυση και έκτιση ποινής. Θεωρούμε σκόπιμο για ομάδες πρώην κρατουμένων που έχουν ιδιαίτερες ευαλωτότητες, όπως λ.χ. τα διεμφυλικά πρόσωπα, να συμπεριλαμβάνονται ρητά σε συγκεκριμένη παράγραφο το άρθρου αυτού.
Συγκεκριμένα, μετά τη παράγραφο 2, προτείνουμε τη προσθήκη νέας παραγράφου 3 (και αναρίθμηση των υπολοίπων) ως ακολούθως:
«3. Ειδική μέριμνα για την επανένταξη και προσαρμογή λαμβάνεται για πρόσωπα με ευαλωτότητες ή πρόσωπα που υφίστανται διακρίσεις για λόγους εθνικής, εθνοτικής ή κοινωνική καταγωγής, περιουσιακής κατάστασης, αναπηρίας, θρησκευτικών πεποιθήσεων, σεξουαλικού προσανατολισμού, φύλου, έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου.»
Ακόμη, στο πλαίσιο εφαρμογής καλών πρακτικών όσον αφορά τα διεμφυλικά πρόσωπα που βρίσκονται σε θέση κράτησης ή είναι φυλακισμένα, προτείνουμε να εξεταστούν από το αρμόδιο Υπουργείο οι καλές πρακτικές που ακολουθούνται από τον Αύγουστο του 2016 στην Μάλτα [9], τόσο αναφορικά με τον διαχωρισμό κρατουμένων και συνεπακόλουθες ρυθμίσεις που αφορούν την ένδυση, την υγεία και άλλα, όσο την απαραίτητη εκπαίδευση του σωφρονιστικού προσωπικού σε θέματα έκφρασης, ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου, ενώ οδηγό μπορεί να αποτελέσει και η σύσταση της Επιτροπής των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2016 για τα δικαιώματα των κρατουμένων προσώπων [10].
Τέλος, όπως έχουμε επισημάνει και σε άλλες περιπτώσεις Σχεδίων νόμου, μία ακόμη παρατήρηση είναι ότι η γλώσσα που επιλέγεται θα πρέπει πάντα να είναι ουδέτερη ως προς το φύλο, ώστε να είναι δεόντως συμπεριληπτική προς κάθε πρόσωπο ανεξαρτήτως φύλου, έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών του φύλου (λ.χ. οι περιπτώσεις που αναφέρονται σε «κρατούμενο» μπορούν κάλλιστα να αντικατασταθούν σε «κρατούμενο πρόσωπο» κ.ο.κ.).
Το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών (ΣΥΔ) καταθέτει τις παραπάνω προτάσεις με την ελπίδα να γίνουν δεκτές από το αρμόδιο Υπουργείο, για τον σεβασμό όλων των προσώπων που βρίσκονται σε κράτηση, ανάμεσα στα υπόλοιπα και για λόγους έκφρασης, ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου σύμφωνα και με τις κατευθύνσεις του Πορίσματος της «Επιτροπής για την Εθνική Στρατηγική για τα ΛΟΑΤΚΙ+ Δικαιώματα» που συμμετείχε η αείμνηστη Πρόεδρός μας, Μαρίνα Γαλανού και τις συστάσεις ευρωπαϊκών και διεθνών οργανισμών, και θα συνεχίσει να εργάζεται για τη κατάργηση των διακρίσεων σε όλους τους τομείς της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας.
