Είμαστε όλοι λίγο-πολύ εξοικειωμένοι με τις τραγικές επιπτώσεις που έχει η βια σε άτομα και κοινότητες γύρω μας, ειδικά όταν μιλάμε για τον ρατσισμό, την ομοφοβία, την τρανσφοβία, τον μισογυνισμό. Δεν γνωρίζουμε όμως αρκετά για την κληρονομικότητα αυτού του τραύματος και για το αν μπορεί να “μεταδοθεί” από γενιά σε γενιά.
Το επιγενετικό τραύμα ως πεδίο της γενετικής έχει προσελκύσει αρκετό ενδιαφέρον τα τελευταία δέκα χρόνια. Η ιδέα είναι ότι το έντονο τραύμα μπορεί να αφήσει ένα σημάδι, μια ουλή, στα γονίδια ενός ατόμου, το οποίο στη συνέχεια μεταδίδεται στις επόμενες γενιές. Το τραύμα αυτό δεν αλλοιώνει άμεσα το γονίδιο, όπως οι περισσότερες κληρονομικές ασθένειες, αλλά αλλάζει τον μηχανισμό με τον οποίο εκφράζεται. Η αλλαγή δεν είναι γενετική. Είναι επιγενετική.
Μια μελέτη του 2015 διαπίστωσε ότι παιδιά επιζώντων του Ολοκαυτώματος είχαν επιγενετικές αλλαγές σε ένα γονίδιο που συνδέεται με τα επίπεδα κορτιζόλης, της ορμόνης που έχει να κάνει με το στρες.
Παρόμοιες μελέτες έχουν γίνει με επιζώντες της δουλείας, πολέμων, γενοκτονιών, λιμών κτλ, καταλήγοντας σε κάποιες μισοψημένες αποδείξεις πως όντως υπάρχει μια κάποια κληρονομικότητα τραύματος που μεταδίδεται από τους γονείς στα παιδιά.
Το ερώτημα είναι βέβαια κατά πόσο αυτή η κληρονομικότητα είναι γενετική ή κοινωνική. Αν δηλαδή το συλλογικό τραύμα γίνεται κομμάτι μας από τη στιγμή που αρχίζουμε να αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας ως μέλος μιας ομάδας ανθρώπων που αντιμετωπίζει συστημική βία, κοινωνικές ανισότητες και διακρίσεις.
Φυσικά, η επιστήμη εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά σε ετεροκανονικά μοντέλα οικογένειας και συγγένειας, αγνοώντας ομάδες ανθρώπων που βιώνουν συλλογικό τραύμα και βια επειδή έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά χωρίς απαραίτητα να είναι γενετικά συγγενείς. Όπως η LGBTQ κοινότητα.
Οι αποδείξεις που ψάχνουμε στη γενετική μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνες. Η εμμονή μας με τον επιστημονικό ντετερμινισμό μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω ανισότητες. Τι σημαίνει εν τέλει αν αποδεχτούμε ότι ορισμένοι άνθρωποι γεννιούνται με ένα τέτοιου είδους έμφυτο τραύμα; Εύκολα καταλήγουμε πως κάποιοι, ακόμα και ολόκληρες κοινότητες ανθρώπων, είναι εγγενώς προβληματικοί και ανίκανοι να είναι παραγωγικά μέλη μιας κοινωνίας.
Όταν μιλάμε για θέματα όπως η βία, η καταπίεση, οι ανισότητες, είναι η γενετική η μόνη επιστημολογία που μπορούμε να αποδεχτούμε; Λέει πολλά για το που βρισκόμαστε σήμερα το γεγονός ότι χρειαζόμαστε επιστημονική έγκριση για να δεχτούμε πως ορισμένες κοινότητες ανθρώπων έχουν αντιμετωπίσει καταπίεση, ρατσισμό, σεξισμό, βία και θάνατο σε τέτοιο βαθμό που το τραύμα ξεπερνά τα όρια ενός μόνο ατόμου, και γίνεται διαγενεακό και συλλογικό.
Και φυσικά το τερατώδες αυτό τραύμα δεν περιορίζεται σε δεσμούς αίματος. Δεν χρειάζεται να έχουμε ζήσει σε εμπόλεμες ζώνες. Ας σκεφτούμε μόνο την εμπειρία queer ή τρανς έφηβων σήμερα, σχεδόν οπουδήποτε στον πλανήτη. Οι LGBTQ νέοι κινδυνεύουν ήδη δυσανάλογα από προβλήματα ψυχικής υγείας και διατροφικές διαταραχές. Όπως διατρέχουν και υψηλό κίνδυνο σεξουαλικής βίας και έλλειψης στέγης.
Ακόμα, ας συνυπολογίζουμε το τραύμα που η LGBTQ κοινότητα έχει βιώσει συλλογικά τα τελευταία εκατό χρόνια: θρησκευτικά υποκινούμενη βία, ροζ τρίγωνα, θεραπείες μετατροπής, παρανομία, αστυνομική βία, καταπίεση, τα χρόνια της κρίσης του AIDS, στίγμα.
Το συλλογικό μας τραύμα ίσως είναι αυτό που μας δένει ως κοινότητα, ως οικογένεια. Η κατανόηση αυτού του διαχρονικού πόνου. Συνδέεται με την ανθεκτικότητα μας, τη δύναμη μας ως κοινότητα. Όμως είναι και αυτό που μας δένει και με άλλες ομάδες ανθρώπων που έχουν βιώσει και βιώνουν ακόμα συστημική καταπίεση, βία και διακρίσεις.
Σε κάθε περίπτωση, αυτό που είναι σημαντικό είναι η αποδοχή και η κατανόηση του τραύματος και η προστασία όσων εκτίθενται καθημερινά στη βία, ζώντας σε ένα σύστημα που είναι θεμελιωδώς εναντίον μας. Αντί λοιπόν να προσπαθούμε να βρούμε τις απαντήσεις στα βάθη του DNA, είναι καλύτερα να ανοίξουμε καλά τα μάτια. Να δώσουμε επιτέλους χώρο, χρόνο και λόγο σε όσους κουβαλούν το τραύμα μέσα τους. Είναι ώρα να ξεχάσουμε για λίγο τις αιτίες και να εστιάσουμε στις λύσεις. Εκεί βρίσκεται η αλήθεια.
του Κυριάκου Βογιατζή
