Ακούμε και ξανακούμε διάφορες-ους αδαείς να κατηγορούν τις γυναίκες που δημοσιοποιούν τις σεξουαλικές επιθέσεις που έχουν δεχτεί γιατί δεν αντέδρασαν τότε· γιατί δεν σηκώθηκαν να φύγουν· γιατί δεν πρόβαλαν αντίσταση· γιατί το θυμήθηκαν τώρα.
Ακόμα χειρότερα, ακούω πολύ συχνά τις ίδιες τις γυναίκες –και τους λιγότερους αλλά υπαρκτούς άντρες που έχουν δεχτεί σεξουαλικές επιθέσεις– να κατηγορούν τον εαυτό τους που δεν αντέδρασαν τότε· που δεν σηκώθηκαν να φύγουν· που δεν πρόβαλαν αντίσταση· που το θυμούνται τώρα. Την ίδια αυτοκατηγόρια την έχω ακούσει επίσης πολλές φορές από γκέι άντρες που νιώθουν ενοχές επειδή έχουν αντιμετωπίσει το κράξιμο και τη βία που δέχονται ως γκέι με το να απομακρύνονται ή να σκύβουν το κεφάλι, «χωρίς να αντιδράσουν». Μόνο που είναι ψέμα ότι δεν αντιδρούν. Αντιδρούν με το παραπάνω.
Όταν δεχόμαστε μια σωματική απειλή (σεξουαλική παραβίαση, σεξουαλική επίθεση ή άλλη βιαιοπραγία), πρέπει να αντιδράσουμε άμεσα προκειμένου να προστατευτούμε από την απειλή. Η εξέλιξή μας έχει μεριμνήσει για αυτό εδώ και χιλιάδες χρόνια: μόλις απειληθώ (ή θεωρήσω ότι απειλούμαι) μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου ενεργοποιείται η αμυγδαλή, μια ομάδα νευρώνων κοντά στο εγκεφαλικό στέλεχος, η οποία ευθύνεται για τις ενστικτώδεις λειτουργίες. Θεωρείται μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου και είναι το κέντρο των συναισθημάτων και ειδικά του φόβου· σε αυτήν καταλήγουν τα ερεθίσματα των αισθήσεων με σκοπό να αντιδρούμε άμεσα σε κινδύνους. Είναι ο συναγερμός επιβίωσής μας.
Μόλις απειληθούμε, είμαστε βιολογικά προγραμματισμένες-οι να προστατευτούμε με τρεις τρόπους: είτε τρέχουμε να ξεφύγουμε από αυτό που μας απειλεί, είτε παλεύουμε ενάντια σε αυτό που μας απειλεί, είτε παγώνουμε μπροστά σε αυτό που μας απειλεί. Fight, flight, freeze. Δεν υπάρχει καμία άλλη αντίδραση. Καμία! Και οι τρεις αυτές αντιδράσεις είναι σωστές, κατάλληλες και πανέξυπνες. Αν το βάλω στα πόδια και τρέχω πιο γρήγορα από αυτό που με απειλεί, σώνομαι. Αν παλέψω και είμαι πιο δυνατός-ή από αυτό που απειλεί, σώνομαι. Αν παγώσω μπροστά σε αυτό που με απειλεί κι αυτό χάσει το ενδιαφέρον του για μένα, σώνομαι. Και οι τρεις αντιδράσεις είναι αποδεδειγμένα σωστοί τρόποι επιβίωσης μπροστά σε έναν κίνδυνο. Μόνο που υπάρχει ένα θεματάκι: δεν είναι στο χέρι μας να επιλέξουμε πώς θα αντιδράσουμε!
Η αντίδρασή μας μπροστά στον κίνδυνο είναι ενστικτώδης και αστραπιαία, χωρίς να περάσει από τον νεοφλοίο, το σκεπτόμενο μέρος του εγκεφάλου μας. Η αμυγδαλή υπαγορεύει το πώς θα αντιδράσουμε, πριν ο νεοφλοιός προλάβει να καταλήξει σε μια πιο αναλυτική απόφαση. Χρειάζεται να περάσει αρκετός χρόνος μέχρις ότου ο νεοφλοιός επεξεργαστεί τα αισθητηριακά δεδομένα, να προβεί σε μια πιο στοχασμένη, λογική ανάλυση και να δράσει ανάλογα. Μάλιστα, αν έχουμε κατακλυστεί από φόβο, είναι πιθανό να μην μπορέσουμε να επεξεργαστούμε λογικά τα δεδομένα και να παραμείνουμε στην πρώτη ενστικτώδη αντίδραση. Το φαινόμενο αυτό έχει μελετηθεί από ερευνητές και έχει ονομαστεί συγκινησιακή πειρατεία. Ο λόγος, προφανώς, είναι ότι μπροστά στον κίνδυνο δεν έχουμε την πολυτέλεια του χρόνου να σκεφτούμε λογικά και να αναλύσουμε την κατάσταση· μπαίνει άμεσα σε λειτουργία η αμυγδαλή, για να μας σώσει από τον κίνδυνο, παρότι η αμυγδαλή αντιδρά ναι μεν ταχύτατα αλλά όχι πάντα εύστοχα.
Το ποια από τις τρεις αντιδράσεις μπροστά στον κίνδυνο μπαίνει σε λειτουργία εξαρτάται από πλήθος παραγόντων: την έμφυλη εκπαίδευσή μας, τον τρόπο που έχουμε μεγαλώσει, τα προηγούμενα βιώματά μας, τους κινδύνους που έχουμε ήδη βιώσει και την έκβασή τους, καθώς και τις εκάστοτε περιστάσεις. Μόνο αν η πρώτη μας αυτόματη, μη επιλεγμένη αντίδραση αποβεί άκαρπη είναι πιθανό να πάμε σε άλλη, όπως ένα ζώο που το έχει βάλει στα πόδια για να γλυτώσει από έναν κίνδυνο αλλά έχει εγκλωβιστεί σε μια γωνία και τότε επιτίθεται.
Οι γυναίκες και οι άντρες που παγώνουν τη στιγμή μιας σεξουαλικής επίθεσης ή βιασμού ή οι γκέι άντρες που σκύβουν το κεφάλι την ώρα που τους βρίζει κάποιος αντιδρούν εκείνη την ώρα. Αντιδρούν πανέξυπνα και σωστά. Έτσι κι αλλιώς, καμία αντίδραση δεν έχει εγγυημένο αποτέλεσμα. Ακόμη και αν πίστευα ότι μια διαφορετική αντίδραση θα με έσωνε (π.χ. να το βάλω στα πόδια ή να ρίξω ξύλο), δεν είναι στο χέρι μου να την επιλέξω, ούτε και είναι βέβαιο ότι δεν θα με έβαζε σε περισσότερους μπελάδες. Κι εγώ στο παρελθόν κατηγορούσα τον εαυτό μου που «δεν αντιδρούσα» όταν με έκραζαν στο σχολείο· με θεωρούσα «αδύναμο» και ντρεπόμουν για τη στάση μου. Δεν μπορώ να ξέρω αν θα άλλαζε κάτι αν πλακωνόμουν στο ξύλο με τους νταήδες· γνωρίζω ιστορίες όπου μια επιθετική αντίδραση έβαλε τέλος στο νταηλίκι· γνωρίζω άλλες ιστορίες όπου μια επιθετική αντίδραση χειροτέρεψε άσχημα την κατάσταση. Όπως κι αν έχει, νιώθω συμπόνια προς τον εαυτό μου. Μόνο έτσι μπορούσα να αντιδράσω τότε.
Ας δείχνουμε, λοιπόν, συμπόνια και κατανόηση προς τον εαυτό μας και προς όλες τις ανθρώπους που ρίχνουν το φταίξιμο στον εαυτό τους επειδή νομίζουν ότι δεν αντέδρασαν. Αντέδρασαν με το παραπάνω όταν πάγωσαν. Το να είχαμε αντιδράσει αλλιώς, πέρα από το ότι είναι αδύνατο, δεν εγγυάται ότι θα είχαμε γλυτώσει.
Όσον αφορά το γιατί σχεδόν όλα τα θύματα σεξουαλικών παραβιάσεων «καθυστερούν» πολλά χρόνια να το αναφέρουν, η απάντηση είναι απολύτως εξηγήσιμη επιστημονικά: δεν καθυστερούν καθόλου! Το απολύτως φυσιολογικό και αναμενόμενο είναι να περάσουν πολλά χρόνια, συχνά δεκαετίες, μέχρι να γίνει εφικτό για το θύμα να μιλήσει για σεξουαλικές παραβιάσεις. Οι λόγοι είναι πολλοί αλλά ξεπερνούν το εύρος αυτού του άρθρου.
του Λύο Καλοβυρνά
