Με αφορμή την προσεχή πρεμιέρα της παράστασης “Τομή”, το έργο της Πάμελα Κάρτερ για τη ζωή του Πώλ Βερλαίν και του Αρτύρ Ρεμπώ, μιλήσαμε με τον σκηνοθέτη Μενέλαο Καραντζά ώστε να μάθουμε περισσότερα…
Τι ήταν αυτό που σε παρακίνησε να ασχοληθείς με το κείμενο της Πάμελα Κάρτερ; Τι πραγματεύεται η Τομή;
Όταν το πρωτοδιάβασα ενθουσιάστηκα με το θέμα του και το σύγχρονο τρόπο γραφής του. Ο τρόπος που παρουσιάζει μια ερωτική ιστορία και μέσα απ’ αυτή μια ολόκληρη συζήτηση για την τέχνη με έκανε να το αγαπήσω και να σκέφτομαι πώς θα μπορούσα να το ανεβάσω. Το έργο βασίζεται στην ιστορία του Πώλ Βερλαίν και του Αρτύρ Ρεμπώ, των δύο ποιητών του 19ου αιώνα. Η Πάμελα Κάρτερ παρουσιάζει την πρώτη γνωριμία τους στο Παρίσι, την ερωτική σχέση που έζησαν στο Λονδίνο και το χωρισμό τους στις Βρυξέλλες, όπου και συνέβη ο φημισμένος πυροβολισμός του Ρεμπώ απ’ τον Βερλαίν. Τρίτο πρόσωπο στην ιστορία είναι η γυναίκα του Βερλαίν, Ματίλντ, που είναι παρούσα και βοηθά στην εξέλιξη της ιστορίας. Ο τίτλος του έργου αφορά την τομή που κόβει ένα στίχο σε δύο ημιστίχια και παρόλο που οι λογοτεχνικές αναφορές είναι πολύ περιορισμένες μέσα στο έργο, η συγγραφέας ένιωσε την κυριολεκτική και μεταφορική δύναμη του τίτλου για μια σχέση τόσο δυνατή όσο αυτή που η ίδια περιγράφει στο έργο της.
Τα έργα του Βερλαίν έχουν χαρακτηριστεί λυρικά και ρομαντικά — του Ρεμπώ, από την άλλη, συμβολικά, μετέωρα, έως και ψυχεδελικά. Τι είναι αυτό που ενώνει δύο τόσο διαφορετικούς συγγραφείς; Πόσο εμφανής είναι στα έργα τους η επιρροή που άσκησαν ο ένας στη ζωή του άλλου; Και που τους συναντά η “Τομή” σε αυτό;
Παρόλο που κατά την έρευνά μας για την παράσταση διαβάσαμε πολλά βιβλία και άρθρα για τη ζωή και το έργο των δύο ποιητών, δε θα αποτολμούσα να κάνω κανονική λογοτεχνική ανάλυση για να απαντήσω στην ερώτηση αυτή. Θα αρκεστώ στα στοιχεία που δίνονται μέσα απ’ το έργο. Η ποίηση που φέρνει ο Ρεμπώ και παρουσιάζει στον Βερλαίν είναι εντελώς διαφορετικής μορφής και ύφους απ’ ό,τι ήταν μέχρι τότε γνωστό στον κόσμο της ποίησης, και ο Βερλαίν αισθάνεται δέος και θαυμασμό όταν αναγνωρίζει αυτό το γεγονός.
Ο Ρεμπώ με την τέχνη του γνωρίζει στον κόσμο μια καινούρια θρησκεία, όπως λέει ο ίδιος. Ο Βερλαίν, μαγεμένος από το ταλέντο και από τον άνθρωπο, τον ακολουθεί και αλλάζει ως ένα βαθμό τη μορφή της ποίησής του, μα ποτέ δε φτάνει την ποιητική έξαρση του Ρεμπώ, πιθανότατα τόσο λόγω ηλικίας όσο και διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας. Ο Βερλαίν έγραψε τα καλύτερα ποιήματά του, τις Ρομάντσες Χωρίς λόγια, κατά τη διάρκεια της σχέσης τους. Ο Ρεμπώ, επίσης, έγραψε το πιο δυνατό του έργο, το Μια Εποχή στην Κόλαση, όταν η σχέση τους είχε μόλις τελειώσει.
Χωρίς να θέλω μ’ αυτόν τον τρόπο να τεκμηριώσω την επιρροή του ενός στον άλλο, θα έλεγα ότι το πόσο σημαντική ήταν η σχέση τους φαίνεται από το γεγονός ότι οι ζωές και των δύο άλλαξαν άρδην όταν τελείωσε. Ο Ρεμπώ μετά το Μια Εποχή στην Κόλαση δεν ξαναέγραψε ποτέ του τίποτε άλλο στο χώρο της λογοτεχνίας και έγινε έμπορος στην Αφρική, ενώ ο Βερλαίν συνέχισε μια ζωή μοναξιάς και ξεπεσμού, χωρίς άλλες φωτεινές σελίδες στη λογοτεχνική του καριέρα. Η τομή συναντά τους ήρωες κατά την πρώτη τους γνωριμία στο Παρίσι και τους αφήνει μετά τον πυροβολισμό, όταν ουσιαστικά η σχέση τους τελειώνει. Η παράστασή μας λέει αυτή την ιστορία. Το υπόλοιπο της ζωή τους και του έργου τους είναι μια άλλη ιστορία.
Πρόκειται για μία ερωτική σχέση διάσημη για την έντασή της, το λογοτεχνικό της αντίκτυπό αλλά και το θάρρος της να υφίσταται σε μία χρονική περίοδο που οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις τιμωρούνταν με φυλάκιση. Ήταν όμως και μία σχέση βαθιά δυσλειτουργική, οξύμωρη — που μάλιστα κατέληξε με τον Βερλαίν να πυροβολεί τον Ρεμπώ σε μία στιγμή οργής. Συγχέονται η αγάπη και το μίσος στις έντονες σχέσεις πάθους;
Όταν αποφασίζεις να ανεβάσεις ένα έργο που αφορά ιστορικά πρόσωπα και αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα, μπαίνεις πάντα στον πειρασμό να μαζέψεις όσες περισσότερες πληροφορίες μπορείς για τα πρόσωπα, την εποχή τους και τα γεγονότα. Από τα διαβάσματα που κάναμε με τους ηθοποιούς της παράστασης, τον Νίκο Γιαλελή, τη Σελήνα Διαμαντοπούλου και τον Φοίβο Μαρκιανό, καταλήξαμε κι εμείς σε παρόμοια συμπεράσματα όσον αφορά τη σχέση των δύο ποιητών και τις προσωπικότητές τους.
Στο έργο που παρουσιάζουμε, όμως, η σχέση τους δε φαίνεται να είναι έτσι. Έχει τρομερή ένταση, στιγμές πάθους, έρωτα, σωματικής και λεκτικής βίας, όμως ο πυροβολισμός, ας πούμε, συμβαίνει μέσα σε μία συγκεκριμένη θεατρική συνθήκη που βασίζεται στη μυθοπλασία. Επομένως, η οπτική μας δεν είναι αυτή της πραγματικής ιστορίας αλλά του θεατρικού έργου που παρουσιάζουμε και το οποίο εμείς εξετάζουμε σαν μια καινούρια ιστορία. Κατά την ανάλυση αυτής της ιστορίας, ενώ ανακαλύψαμε όλα τα στοιχεία των συνεπειών των ομοφυλοφυλικών σχέσεων της εποχής, δεν διαπιστώσαμε να υπάρχει μίσος, αλλά μόνο αγάπη που δε βρήκε την κατάλληλη στιγμή να εκφραστεί ή δε βρήκε την κατάλληλη γλώσσα να εκφραστεί, πράγμα που είναι κάπως αστείο, αν σκεφτεί κανείς ότι μιλάμε για ποιητές, οπότε η γλώσσα είναι το δυνατό τους σημείο.
Ο Ρεμπώ έχει χαρακτηριστεί από τον ποιητή Στρατή Πασχάλη ως ένας συγγραφέας που συγχώνευσε την παιδική αδεξιότητα με τη βαθιά ενόραση και τη μελαγχολία. Πόσο συμβάλλει μία “απαγορευμένη” για την εποχή της αγάπη στην έμπνευση ενός συγγραφέα;
Η περίπτωση του Αρτύρ Ρεμπώ είναι αναμφίβολα μοναδική στην ιστορία της λογοτεχνίας. Μέσα σε πέντε μόλις χρόνια και με έργο που μπορεί να συγκεντρωθεί σε έναν μόνο τόμο κατάφερε να διαγράψει μια πορεία που διαχώρισε την Ευρωπαϊκή ποίηση στην εποχή πριν και την εποχή μετά απ’ αυτόν. Η έμπνευση είναι ένα ζήτημα ακαθόριστο και θα δίσταζα να την αποδώσω σε μία σχέση, “απαγορευμένη” ή όχι. Διαβάζοντας τον Ρεμπώ καταλαβαίνω ότι ο άνθρωπος αυτός είχε μια άλλη θεώρηση της ζωής γενικά και ό,τι έγραφε προερχόταν από μία φλόγα που έκαιγε και τον ίδιο, χωρίς να τροφοδοτείται αναγκαστικά και μόνο από την ερωτική επιθυμία.
Θέλω να πω ότι το έργο του Ρεμπώ διαβάζεται χωρίς να ασχοληθεί κανείς με το φύλο των ανθρώπων στα ποιήματά του, ενώ και οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για τη σχέση του με τον Βερλαίν καλύπτουν όλο το φάσμα από την πλατωνική στενή φιλία μέχρι την ιδιοτελή ερωτική εκμετάλλευση. Όταν ο Ρεμπώ γνώρισε τον Βερλαίν ήταν μόλις δεκαεπτά ετών και κάποια σπουδαία ποιήματά του είναι γραμμένα πριν απ’ αυτή την ηλικία. Το σχόλιο του μεταφραστή του Ρεμπώ, Στρατή Πασχάλη, είναι πολύ επιτυχημένο και θεωρώ ότι στο έργο και μέσα απ’ την παράστασή μας θα μπορέσει να γίνει ευκολότερα κατανοητό.
Ο Ρεμπώ χώρισε με τη συγγραφή σε πολύ νεαρή ηλικία. Πώς επηρέασε η παρουσία του Βερλαίν στη ζωή του την επιθυμία του για συγγραφή; Είναι ο έρωτας και η καλλιτεχνική δημιουργία δύο καταστάσεις συχνά αλληλένδετες;
Ο Ρεμπώ έγραψε σπουδαία πράγματα, όπως το μανιφέστο για την ποίηση και την τέχνη που περιλαμβάνεται στην Επιστολή του Προφήτη πριν γνωρίσει τον Βερλαίν προσωπικά. Οι βιογράφοι του λένε ότι είχε διαβάσει την ποίηση του Βερλαίν και ήταν από τους λίγους ποιητές του Παρισιού που εκτιμούσε, γι’ αυτό άλλωστε, τον προσέγγισε για να του δώσει στέγη στο Παρίσι. Για τη θεωρητική αναγνώριση κάποιας λογοτεχνικής επιρροής είναι αρμοδιότεροι άλλοι να μιλήσουν. Στο έργο μας είναι φανερή η επίδραση του Ρεμπώ προς τον Βερλαίν, τόσο σε λογοτεχνικό επίπεδο, αφού τον παρακινεί να γράψει τα ποιήματα που δεν είχε γράψει ως τότε, όσο και σε πρακτικό, αφού τον πείθει ν’ αλλάξει τη ζωή του και να εγκαταλείψει την οικογένειά του και το Παρίσι για να ζήσει μαζί με τον Ρεμπώ στο Λονδίνο. Στην τομή συνδέονται σ’ ένα βαθμό ο έρωτας και η καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά οι ασυμβατότητες των ανθρώπινων χαρακτήρων και οι διαφορές στην καλλιτεχνική τους έκφραση και τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις είναι τέτοιες που ακόμη και ο έρωτας αδυνατεί να τις κάνει να ξεπεραστούν.
Τι σκέψεις ελπίζεις να αφήσει η Τομή στο κοινό;
Θα ήταν ιδανικό αν οι θεατές παρακολουθώντας την παράστασή μας προβληματιστούν πάνω στα θέματα της τέχνης και αναρωτηθούν γιατί γίνεται κάποιος καλλιτέχνης και πόσο ρόλο παίζει η προσωπικότητα και η ζωή του στο καλλιτεχνικό έργο που παράγει. Ένας άλλος παράλληλος δρόμος είναι οι σκέψεις γύρω από τη σχέση του Ρεμπώ και του Βερλαίν και τις απηχήσεις της στο σήμερα, τον ιδιαίτερο τρόπο που εκφράζουν την αγάπη τους, αλλά και τους παράγοντες που την επηρεάζουν: εξωτερικοί, κοινωνικοί και συμβατικοί, αλλά και εσωτερικοί, προσωπικοί και συναισθηματικοί.
Λίγα λόγια για τον Μενέλαο Καραντζά:
Σκηνοθέτης, κάτοχος MFA στη Σκηνοθεσία Θεάτρου, θεατρολόγος, απόφοιτος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Αθήνας, και Υποψήφιος Διδάκτορας του ίδιου Τμήματος. Μεταφράζει μεταξύ αγγλικών και ελληνικών κι έχει παρακολουθήσει μαθήματα Θεατρικής Γραφής στο ΕΚΕΜΕΛ και στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης. Για δύο συνεχείς χρονιές (2015 & 2016) συμμετείχε στο Directors Lab του Lincoln Center Theater στη Νέα Υόρκη. Πρόσφατες σκηνοθεσίες: τομή, της Pamela Carter, Θέατρο του Νέου Κόσμου, Η μέρα που πέθανε ο Γκαγκάριν, του Viliam Klimáček, Αναλόγια Θεάτρου Τέχνης, Ποιο Σώμα; των Ελένης Κοσμά & Κορίνας Κονταξάκη, Ίδρ. Μιχάλης Κακογιάννης και Θέατρο Αγγέλων Βήμα, Θέλω Μια Χώρα, του Ανδρέα Φλουράκη, Directors Lab, LCT, Νέα Υόρκη, Time for Heroes,του Kevin Lee, Barons Court Theatre, Λονδίνο, Doubles, του Michael Frayn, Corbett Theatre, Λονδίνο.
Πληροφορίες για την παράσταση:
Τομή, της Πάμελα Κάρτερ στο Θέατρο του Νέου Κόσμου (Δώμα) | Από 09/10 έως 12/12/2017 | Περισσότερα, εδώ: http://nkt.gr/
Φωτογραφίες: Πάτροκλος Σκαφίδας, Pilgrim
