«Τα σύμβολα έχουν ψυχή. Ζουν στο συλλογικό ασυνείδητο, προέρχονται από τον κόσμο των ιδεών και δίνουν ερμηνείες και νόημα στα ποικίλα πρόσωπα της ψυχής της ανθρωπότητας» Κ. Γιουνγκ.
Τριάντα χρόνια μετά από την πρώτη φορά που καταγράφηκε ο ιός HIV, η κόκκινη κορδέλα είναι το πανταχού παρόν σύμβολο υποστήριξης για όσους ζουν με την ασθένεια. Ποιος, όμως, το σκέφτηκε και πώς έγινε τόσο διάσημο;
Στα απομεινάρια μιας πρώην σχολικής αίθουσας που είχε μετατραπεί σε χώρο γκαλερί με το όνομα PS122 στο East Village της Νέας Υόρκης, μια ανοιξιάτικη μέρα του 1991- μια δεκαετία μετά την εμφάνιση του Aids- 12 καλλιτέχνες συγκεντρώθηκαν για να συζητήσουν ένα νέο εγχείρημα. Φωτογράφοι, ζωγράφοι, κινηματογραφιστές κι ενδυματολόγοι κάθισαν όλοι μαζί και μέσα σε περίπου μία ώρα καταιγισμού ιδεών, κατέληξαν σε μια απλή ιδέα, που αργότερα έγινε ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σύμβολα της δεκαετίας- η κόκκινη κορδέλα, που φοριέται για να επισημάνει την υποστήριξη σε άτομα με HIV/Aids.
Η δημιουργία της κορδέλας, γνωστή ως «red ribbon project», ήταν το τελευταίο εγχείρημα της Visual Aids, ενός καλλιτεχνικού οργανισμού της Νέας Υόρκης που ιδρύθηκε από τον Patrick O’Connell to 1988, με σκοπό την προαγωγή και την ενίσχυση της ευαισθητοποίησης για το HIV/Aids.
Όταν συναντήθηκαν στον χώρο της γκαλερί PS122 τον Μάιο του 1991, οι άνθρωποι της τέχνης ήθελαν να κάνουν τον κόσμο να μιλήσει για την ασθένεια που αποδεκάτιζε το επαγγελματικό και κοινωνικό τους δίκτυο, μπροστά στη δημόσια αδιαφορία και την ιδιωτική ντροπή. Οι άνθρωποι πέθαιναν χωρίς να λένε ούτε στους φίλους τους τον λόγο που ήταν άρρωστοι και οι καλλιτέχνες ήθελαν μια ορατή έκφραση συμπόνιας για τους ανθρώπους που ζούσαν με το Aids και αυτούς που τους φρόντιζαν.
Πάνω σ’ αυτό εξήγησε ο φωτογράφος Allen Frame, που ήταν ένας από τους 12 της ομάδας, πως ακόμα και στη Νέα Υόρκη, «γνωρίζαμε πολύ καλά πόσοι άνθρωποι δεν μπορούσαν να μιλήσουν γι’ αυτό, ή το αγνοούσαν, ή το περνούσαν οι ίδιοι, αλλά ντρέπονταν να μιλήσουν γι’ αυτό, και θέλαμε να κάνουμε τους ανθρώπους που αισθάνονταν απομονωμένοι, να έχουν υποστήριξη και κατανόηση».
Ο O’ Connell, ο οποίος ηγήθηκε της συνάντησης του ’91, λέει πως ήθελαν να κάνουν κάτι που να αναπαραγάγει τον εαυτό τους. Η έμπνευση ήρθε τελικά από τις κίτρινες κορδέλες που δένονταν σε δέντρα, για να εκφράσουν υποστήριξη στον αμερικανικό στρατό που μαχόταν στον πόλεμο του Κόλπου. Το ροζ και τα χρώματα του ουράνιου τόξου αποκλείστηκαν, επειδή ήταν πολύ συνδεδεμένα με την ομοφυλοφιλική κοινότητα, κι αυτή ήταν μια ασθένεια που αφορούσε τους πάντες. Το κόκκινο ήταν κάτι τολμηρό κι ορατό και συμβόλιζε το πάθος, μια καρδιά και την αγάπη. Το σχήμα δεν έκρυβε κάποιο ιδιαίτερο συμβολισμό, αλλά ήταν εύκολο να το κάνει κανείς.
Μόλις τελειοποιήθηκε το σχέδιο, οι κορδέλες ετοιμάστηκαν από τους ίδιους τους καλλιτέχνες και κανονίστηκε να μοιραστούν στην καλλιτεχνική σκηνή και τα θέατρα της Νέας Υόρκης. Αρχικά υπήρχε κι ένα κείμενο που τις συνόδευε, για να εξηγεί γιατί τις φορούσαν, αν και αργότερα το σταμάτησαν, επειδή έγινε περιττό.
Μερικές εβδομάδες μετά τη συνάντηση, η ομάδα έστειλε ένα κουτί με 3.000 κορδέλες στο Θέατρο Minskoff στο Broadway, πριν από τα βραβεία Tony για τη θεατρική βιομηχανία. Κάποιοι απ’ αυτούς έφτιαχναν κορδέλες και παρακολουθούσαν τη μετάδοση, καθώς ο ηθοποιός Jeremy Irons, ένας από τους παρουσιαστές, ανέβηκε στη σκηνή φορώντας μια κορδέλα. Όπως αναφέρει ο ηγέτης της καλλιτεχνικής ομάδας, μέσα σε τρεις μέρες, τα media επιτέλους το κατάλαβαν κι έπεσε σαν χιονοστιβάδα. Έτσι ξεκίνησαν να επικοινωνούν μαζί του άνθρωποι από το Hollywood.
Η ζήτηση αυξήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό και οι αστέρες της 7ης τέχνης όχι μόνο τη φορούσαν, αλλά συζητούσαν ανοιχτά τον λόγο που ήταν σημαντική.
Οι κορδέλες πρωτοδιέσχισαν τον Ατλαντικό μαζικά Δευτέρα του Πάσχα του 1992, όταν περισσότερο από 100.000 κορδέλες μοιράστηκαν σε κονσέρτο κατά του Aids στο στάδιο Wembley του Λονδίνου για τον Freddie Mercury, τον τραγουδιστή των Queen, φορέα του ιού που κατέληξε στις 24 Νοεμβρίου του 1991.
Άρχισαν επίσης να ανήκουν στην καθημερινή αμερικανική ζωή μέσα από διάφορους τρόπους επιμόρφωσης των ανθρώπων με μη μαχητικό τρόπο, όμως και η ευθεία δράση ήταν επίσης σημαντική, όπως αυτή όπου οι διαδηλωτές κατέλαβαν το Χρηματιστήριο και προσπάθησαν να αναπαραστήσουν μια κηδεία στο γκαζόν του Λευκού Οίκου. Παρ’ όλα αυτά, η κορδέλα ήταν ένας τρόπος να διευρυνθεί η συζήτηση για το Aids.
Μια απρόβλεπτη συνέπεια ήταν πως η κορδέλα αυτή καθ’ εαυτή έγινε σύμβολο ευαισθητοποίησης και υιοθετήθηκε σε διαφορετικά χρώματα και για διαφορετικούς σκοπούς, με γνωστότερη τη ροζ για τον καρκίνο του μαστού.
Οι καλλιτέχνες επίτηδες δεν την κατοχύρωσαν ποτέ- ο σκοπός της προσπάθειας ήταν να προσκαλέσουν περισσότερους ανθρώπους, που σήμαινε πως μπορούσε να εμφανίζεται παντού χωρίς την άδεια της Visual Aids ή έναντι αμοιβής. Εμφανίστηκε ακόμα και σε αμερικανικό γραμματόσημο.
Σε ένα πιο εναρμονισμένο πνεύμα με αυτό που οραματίστηκε η Visual Aids, η κορδέλα έχει αντιγραφεί σε πολλές διαφορετικές μορφές για την παγκόσμια ημέρα μνήμης για το Aids και ο συμβολισμός της δεν χρειάζεται πλέον εξήγηση.
Πολλοί άνθρωποι που ζουν με HIV εκτιμούν ειλικρινά να βλέπουν άλλους ανθρώπους να φορούν την κόκκινη κορδέλα. Συνειδητοποιούν πως δεν είναι μόνοι, αναγνωρίζουν πως η πλειονότητα αυτών που τις φορά πιθανά δεν έχουν οι ίδιοι HIV κι αυτή η αίσθηση υποστήριξης κι αλληλεγγύης είναι πάρα πολύ σημαντική.
Στη κριτική που έχει υποστεί η κορδέλα πως πρόκειται μόνο για σύμβολο, απαντάμε πως τα σύμβολα είναι σημαντικά, κι ο τρόπος με τον οποίο η κόκκινη κορδέλα «αγκαλιάστηκε» από τους ακτιβιστές, τους γιατρούς και τους ερευνητές είναι ένα έμβλημα ενοποίησης σε μια επιδημία χωρίς προηγούμενο.
Αυτοί οι 12 καλλιτέχνες ποτέ δεν ξαναδούλεψαν σαν ομάδα, αλλά με τη εξελισσόμενη μάχη τους εναντίον του Aids, ο ακτιβισμός τους συνεχίζεται. Η ευφυΐα των καλλιτεχνών ήταν ότι δεν κατοχύρωσαν τα δικαιώματα της δημιουργίας τους. Η ελεύθερη διάθεση της κόκκινης κορδέλας ήταν ένα δώρο στην παγκόσμια κοινότητα του Aids.
Κάπως έτσι 15-18 εκατοστά κόκκινης κορδέλας που την τυλίγουμε γύρω από το δάκτυλό μας και την καρφιτσώνουμε έγιναν σύμβολο υποστήριξης και αλληλεγγύης στα άτομα με HIV/Aids. Ο ίδιος όμως ο ιός του Aids, πέραν των πρακτικών διατάσεών του, λειτούργησε συμβολικά στο συλλογικό ασυνείδητο, αποτελώντας μια «νίκη» της ομοφοβίας και του ρατσισμού, απέναντι στα δικαιώματα του ανθρώπου, ιδίως του δικαιώματος για ελεύθερη έκφραση του σεξουαλικού του προσανατολισμού, και μάλιστα μόνο λίγο μετά την αφαίρεση της ομοφυλοφιλίας ως διαγνωστική κατηγορία από το DSM (Diagnostic and Statistical Manual Of Mental Disorders). Σήμερα λοιπόν πια μια «κόκκινη κορδέλα», είτε είναι πραγματική είτε συμβολική, δεν δηλώνει μόνο ενσυναίσθηση, αλλά αντίδραση προσωπική και συλλογική στην άγνοια, την προκατάληψη και το ρατσισμό.
