Ήμουν σημαιοφόρος στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο. Γεννήθηκα σε μια οικογένεια που ενθάρρυνε και επιβράβευε τη γνώση, όπου η μητέρα μου είχε τον χρόνο να ασχολείται μαζί μου και να μου μάθει να γράφω και να διαβάζω πριν πάω σχολείο, ώστε να ξεκινήσω με ένα μικρό προβάδισμα και όπου οι βασικές μου ανάγκες ήταν εξασφαλισμένες έτσι, ώστε να μη με αποσπά κάτι. Αν βέβαια οι γονείς μου δούλευαν βάρδιες καθημερινά δε θα μπορούσαν να είχαν ασχοληθεί τόσο με την εκπαίδευσή μου. Αν ήταν μετανάστες ή αγράμματοι, ίσως να μη μπορούσαν να μου διδάξουν τις βασικές αυτές γνώσεις. Αν ήταν άρρωστοι ή είχαν κάποια αναπηρία, αν μεγάλωνα σε κάποια μονογονεϊκή οικογένεια, αν αντιμετώπιζα ακραία φτώχεια και προβλήματα επιβίωσης δε θα ήταν το ίδιο εύκολο να τα πάω καλά στο σχολείο. Οι καλοί βαθμοί έτσι ήταν, στην περίπτωσή μου, περισσότερο μια έκφανση προνομίων παρά κάποιας ιδιαίτερης δεξιότητας ή ευφυίας από μέρους μου.
Δε θυμάμαι να είχα ιδιαίτερα πατριωτικά συναισθήματα. Κρατούσα τη σημαία στις σχολικές γιορτές, αλλά περισσότερο ως ανταμοιβή των καλών βαθμών μου. Η σημαία, επομένως, ήταν κάτι θετικό, αλλιώς δε θα τη χρησιμοποιούσαν ως επιβράβευση, δε θα την εμπιστεύονταν μόνο στους αριστούχους, έτσι δεν είναι; Δε με κατείχε κάποιος εξαιρετικός πατριωτισμός, αλλά ούτε και αμφισβήτησα ποτέ την έννοια του έθνους. Όλες οι γνώσεις του Γυμνασίου και του Λυκείου, τις οποίες αφομοίωσα αρκετά αποτελεσματικά, ΔΕ με βοήθησαν να σκεφτώ κριτικά για τις έννοιες του έθνους, της σημαίας, της εθνικής υπερηφάνειας. Για να είμαι πιο ακριβής, όχι μόνο δε με βοήθησαν να τις αμφισβητήσω, αλλά αντιθέτως όλα συνηγορούσαν μεθοδικά και υπολογισμένα υπέρ τους. Κοιτώντας πίσω, είναι ξεκάθαρο το πώς η υποχρεωτική εκπαίδευση παράγει, αν όχι φασίστες, τότε σίγουρα, υποκείμενα που αποδέχονται παθητικά την ιδέα του έθνους και την ταύτιση με αυτό.
Κάθε χρόνο έχουμε δύο εθνικές γιορτές. Στις γιορτές αυτές μαθαίνουμε για το πόσο υπέφεραν οι Έλληνες από τους Τούρκους και τους Γερμανούς, ενώ ταυτόχρονα εξιστορούμε τον ηρωισμό των Ελλήνων, τις μάχες και την αντίστασή τους, χωρίς ιδιαίτερη διευκρίνιση στο ποιος ακριβώς αντιστάθηκε και ποιος όχι. Δε μαθαίνουμε ιδιαίτερα για την ιδεολογία του Φασισμού, σίγουρα, όμως, οι Γερμανοί ήταν οι Κακοί, αφού επιτέθηκαν στην Ελλαδίτσα μας. Ίσως όποιος επιτίθεται στην Ελλάδα μας και τα ιδανικά της να είναι φασίστας -εξού και ο όρος «φεμιναζί» όπως και η ευκολία με την οποία πετιέται σήμερα η λέξη «φασισμός» .
Είναι δύσκολο να μην ταυτιστείς με το underdog, το οποίο αναδύεται τόσο Χολυγουντιανά ως νικητής. Μια φίλη, η οποία σήμερα μοιράζεται τις ίδιες ιδέες μαζί μου, ομολόγησε ότι δάκρυζε μικρή διαβάζοντας το ποίημά της σε κάποια σχολική γιορτή της 25ης Μαρτίου. Και ακριβώς αυτά τα συναισθήματα προσπαθούν να αναδεύσουν αυτές οι γιορτές. Αγανάκτηση για όλες τις αδικίες που έχει υποστεί ο ελληνικός λαός από τους οχτρούς και αίσθηση θριάμβου με την εξύψωσή του.
Τα μαθήματα της ιστορίας είναι προσεκτικά σχεδιασμένα προς αυτή την κατεύθυνση. Ελληνική ιστορία σε μία τάξη, ευρωπαϊκή ιστορία στην άλλη. Πρέπει να έχουμε αίσθηση της εθνικής μας ιδιαιτερότητας, αλλά ταυτόχρονα και της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας, η οποία καλλιεργείται εντός ενός διπόλου Δύσης-Ανατολής. Χωρίς την αίσθηση πως ανήκουμε στην Ευρώπη, δεν μπορούμε να μοιραζόμαστε την περηφάνια για τα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η Βυζαντινή ιστορία πάλι χρησιμοποιείται ως συνδετικός κρίκος για το κενό ανάμεσα στην αρχαία και την σύγχρονη ελληνική ιστορία.
Πέρα όμως από αυτά που διδασκόμαστε, τεράστια σημασία έχουν κι αυτά που ΔΕ διδασκόμαστε, τουλάχιστον όχι ξεκάθαρα, ανάμεσα στα οποία: ότι η Ελληνική επανάσταση δεν ήταν μία σύσσωμη επανάσταση των Ελλήνων κατά των Τούρκων, ή μάλλον Οθωμανών, αλλά πως πολλοί Έλληνες -ή τελοσπάντων ελληνόφωνοι και χριστιανοί, καθώς η ίδια η έννοια του «Έλληνα» ήταν τότε μάλλον θολή- αντιτάχθηκαν στην Επανάσταση. Το γεγονός ότι το Βυζάντιο δεν ήταν ιδιαίτερα ελληνικό. Και φυσικά ο ίδιος ο εμφύλιος, γιατί είναι ακριβώς η ύπαρξή του, που αναδεικνύει την ανομοιογένεια του έθνους και τη διάσταση συμφερόντων εντός του. Η ίδια η έννοια του «εμφυλίου» άλλωστε παραπέμπει σε κάτι εξαιρετικό, ως έναν πόλεμο στο εσωτερικό μιας ομάδας, αντί για παράδειγμα ως πόλεμο μεταξύ ομάδων με διαφορετικά (ταξικά) συμφέροντα.
Οι βασικές μας γνώσεις συμπληρώνονται από: την Ιλιάδα -ένα κατά βάση «ελληνικό» έπος αφού η ανύπαρκτη έννοια της «Ελλάδας» τα αρχαία χρόνια ενσαρκώνεται σε ένα κοινό μέτωπο κατά των Τρώων. Από την Οδύσσεια και τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, που είναι η προσφορά μας στον παγκόσμιο πολιτισμό. Από την αρχαία ελληνική γλώσσα, γιατί έξι χρόνια επίπονης εκπαίδευσης στο συντακτικό της είναι ο καλύτερος τρόπος να νιώσεις στο μεδούλι σου τη συνέχεια ανάμεσα στην γλώσσα μας και την αρχαία ελληνική και άρα ότι αδιαμφισβήτητα είμαστε απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων -άσχετα βέβαια που εξακολουθώ, αν και ακόλουθος της θεωρητικής κατεύθυνσης, να μην μπορώ να καταλάβω τι λένε οι επιγραφές στα μουσεία κάθε φορά που οι ξένοι φίλοι μου με ρωτάνε με προσμονή αν μπορώ να διαβάσω τις χαραγμένες σε πέτρες λέξεις. Από τα νεοελληνικά κείμενα, γιατί είναι ο Λουντέμης και ο Βιζυηνός από όλους τους συγγραφείς παγκοσμίως που αξίζουν την προσοχή μας. Και φυσικά δε θα έπρεπε από όλα αυτά να λείψουν και τα θρησκευτικά, καθώς για ευνόητους λόγους θα πρέπει να μάθουμε καταρχάς πόσο υπέφεραν οι διωγμένοι χριστιανοί για να νιώσουμε διπλά θύματα και δεύτερον για να εμπεδώσουμε ότι η θρησκεία ταυτίζεται με το ελληνορθόδοξο δόγμα και όλα τα υπόλοιπα είναι «αιρέσεις» .
Οι περισσότερες από αυτές τις γνώσεις είναι μάλλον άχρηστες. Ακόμα κι αν δεν είναι όμως, ακόμα κι αν η ανάλυση κειμένων και οι ιστορικές γνώσεις είναι πάντα χρήσιμες, η επιλογή τους δεν είναι τυχαία. Συνδέονται παντού και σε όλα τα σχολεία στον πλανήτη με το «χτίσιμο του έθνους» , την επινόηση της παράδοσης και την επιμελή καλλιέργεια μιας συγκεκριμένης ταυτότητας και συνείδησης. Τα παιδάκια στα Γυμνάσια της Αγγλίας, της Γαλλίας της Κίνας διδάσκονται σημαντικά κείμενα της δικής τους γλώσσας, δικών τους εθνικών ποιητών και συγγραφέων, επιτεύγματα δικών τους ηρώων. Βασική εκπαίδευση όμως σημαίνει εθνική ομοιομορφία και κοινές αναφορές και σημαίνει να τοποθετείς το δικό σου έθνος στο επίκεντρο και άρα να μαθαίνεις να το θεωρείς ως φυσικό. Δε σου μαθαίνουν απαραίτητα ότι η Ελλάδα είναι η καλύτερη. Σου μαθαίνουν, όμως, να μην αμφισβητείς την έννοια της Ελλάδας και του έθνους ,γιατί η ύπαρξή της είναι σχεδόν διαχρονική και άρα φυσική και αναπόφευκτη. Όπως το θέτει ο Χόμπσμπαουμ:
«Τα σύγχρονα έθνη […] ισχυρίζονται ότι είναι το αντίθετο του νέου, δηλαδή ότι είναι ριζωμένα στην απώτατη αρχαιότητα, και το αντίθετο του κατασκευασμένου, δηλαδή ανθρώπινες κοινότητες τόσο “φυσικές” ώστε να μην χρειάζεται κανείς άλλος ορισμός παρά μόνο η αυτοεπιβεβαίωση»
Έτσι ακριβώς χτίζονται τα έθνη τους λιγοστούς αιώνες ύπαρξή τους, καθώς η ύπαρξή τους είναι πρόσφατη παρόλο που το επινοημένο μυθικό τους παρελθόν πάει πολύ πίσω. Το έθνος είναι τόσο μια επιλεκτική ιστορία γεγονότων και προσώπων όσο και μια ιστορία παραλείψεων, όπου διαγράφονται όσα δε συμφωνούν με την φυσικότητα και το αδιάσπαστο του εκάστοτε έθνους: γεγονότα, μάχες και αντιστάσεις που αναδεικνύουν την ανομοιογένεια του έθνους και όλες τις ταυτότητες -έμφυλες, εθνοτικές, θρησκευτικές, ταξικές και άλλες- που κουκουλώνονται κάτω από την ιδέα της «εθνικής ενότητας» . Κάθε έθνος δημιουργείται μέσα από αποκλεισμούς και αυτή είναι μια πραγματικότητα που δεν τολμούμε να πούμε.
Είναι δύσκολο να αμφισβητήσεις αυτές τις έννοιες, που τόσο προσεκτικά χτίστηκαν καθημερινά και επίπονα μέσα από χρόνια εκπαίδευσης, εξετάσεων, υποχρεωτικών εκκλησιασμών, εθνικών επαιτειών, παρελάσεων, σημαιών που ανεμίζουν περήφανα στην μούρη φανταστικών εχθρών. Και γι’ αυτό μόνο δέος νιώθω μπροστά στη δράση των δέκα κοριτσιών που «παρέλασαν» τόσο αντισυμβατικά στην Φιλαδέλφεια ρίχνοντας μια νοερή γροθιά στα μούτρα της εθνικής υπερηφάνειας όσο και της εθνικής ενότητας τόσο με το μανιφέστο τους όσο και με τα ίδια τους τα σώματα. Μακάρι να είχα κι εγώ στην ηλικία τους το μυαλό τους, αλλά και τη γενναιότητα τους να πάω κόντρα στην εξεταστέα ύλη και σε όσα αφομοίωνα παθητικά. Ίσως, όμως, τα πράγματα να έχουν αλλάξει από τότε, ίσως τώρα το έδαφος να είναι πιο γόνιμο για κριτική σκέψη. Το μανιφέστο τους είναι η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.
