Βλέποντας τις «Δονήσεις» του Χάιρο Μπουσταμάντε

Ο Πάμπλο επιστρέφει στο σπίτι του για να διαπιστώσει ότι ολόκληρη η οικογένειά του βρίσκεται στα πρόθυρα νευρικής κρίσης. Είναι μια βροχερή νύχτα στο Γουατεμάλα σίτι, η καταιγίδα και οι τακτικές γεωλογικές δονήσεις της περιοχής την κάνουν ακόμη πιο φοβιστική.

της Δήμητρας Κυρίλλου

Η πραγματική καταιγίδα ωστόσο συμβαίνει μέσα στην έπαυλη της μεσοαστικής οικογένειας, τα μέλη της οποίας μόλις έχουν πληροφορηθεί ότι ο Πάμπλο, πετυχημένος σύμβουλος επιχειρήσεων, καλός οικογενειάρχης και εφημέριος της Ευαγγελικής εκκλησίας έχει σχέση …με έναν άντρα! «Καλά, δεν μπορούσες να το κρύψεις;» τον επιπλήττει ο πατέρας του, ο οποίος εμφανώς μπερδεύει την ομοερωτική διάθεση με την παιδοφιλία. «Σου συνέβη κάτι όταν ήμασταν παιδιά;», διερωτάται η αδελφή του συντετριμμένη. Αυτό το κάτι είναι σχεδόν ανομολόγητο, δεν υπάρχουν λέξεις να το περιγράψουν, παρά η κλειστοφοβική ατμόσφαιρα της έπαυλης, πόρτες που βροντάνε ανοιγοκλείνοντας και ο Πάμπλο, ζαλισμένος και τυλιγμένος σε μια κουβέρτα να αναφωνεί: «Το περίεργο είναι ότι δεν αισθάνομαι καν άσχημα!».

Η ταινία δε δίνει στοιχεία για το πώς ο Πάμπλο έφτασε ως εδώ, αυτό που πραγματεύεται είναι το τι θα επακολουθήσει. Και στην πραγματικότητα οι δυσκολίες ξεκινούν τώρα, που ο Πάμπλο θα προσπαθήσει να ζήσει σε αρμονία με τη διάθεση και τα αισθήματά του. Αποπέμπεται από την οικογενειακή εστία και νοικιάζει ένα μικρό διαμέρισμα στο κέντρο της πόλης, μια γειτονιά που, σε αντίθεση με το μουντό, αποστειρωμένο περιβάλλον της οικογενειακής αγροικίας σφίζει από ενέργεια, και χρώμα (χαρακτηριστική η σκηνή στο γειτονικό του μπαρ). Τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα για τον σύντροφό του, Φρανσίσκο, έναν φυσιοθεραπευτή ταπεινής καταγωγής, που ξέρει ποιος είναι, τι θέλει αλλά και πού βρίσκεται (σε κάποια στιγμή θα σχολιάσει καυστικά «ξέρεις, δεν ζούμε στο Λουξεμβούργο»). Ζουν σε μια πολύχρωμη κοινότητα ανθρώπων κάθε θρησκείας, εθνοτικής προέλευσης και σεξουαλικού προσανατολισμού, η διαφορετικότητα υπάρχει εκ των πραγμάτων, όχι όμως η αποδοχή της με όρους ισονομίας.

Ο Πάμπλο απολύεται από την εταιρία συμβούλων μια και η αποκάλυψη της ομοφυλοφιλίας του θεωρείται ότι έσπασε τον άμεμπτο ηθικό της κώδικα και σύντομα ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί όχι να συναντήσει, αλλά ούτε να πλησιάσει τα παιδιά του. Στην πραγματικότητα τα νήματα κινούνται από τους γονείς και τη γυναίκα του. Η πτώση λοατκι ανθρώπων εξαιτίας της ταυτότητάς τους είναι (δυστυχώς) γνωστή ιστορία, ωστόσο οι «Δονήσεις ξύνουν κάτω από το πρώτο επίπεδο, το τιμωρητικό και τα χειρότερα είναι μπροστά.

Εδώ μπαίνει ο κομβικός παράγοντας εκκλησία και θρησκεία που συνίσταται στον πολιορκητικό κριό για την μεταστοφή του «άσωτου» γιού, γιατί «ο Ιησούς αγαπάει τον αμαρτωλό, όχι όμως την αμαρτία». Γίνεται σαφές ότι η οικογένεια του Πάμπλο, αφού φρόντισε πρώτα να τον αποκαθηλώσει κοινωνικά και να τον καταστρέψει οικονομικά, έχει στρέψει τις ελπίδες της στην εκκλησία να τον ξανακερδίσει με απόλυτα δικούς της όρους και έχει βρει ανταπόκριση από την ηγεσία της ενορίας, με το αζημίωτο βέβαια. Το ποίμνιο μανατζάρουν από κοινού ο πρεσβύτερος και η κατά πολύ νεότερη σύζυγός του (φοβερή η Σαμπρίνα ντε λα Χος), η οποία διαθέτει επιβολή και διοικητικά προσόντα και βάζουν μπρος το σχέδιο της επαναφοράς στην «κανονικότητα». Οι πιο στενάχωρες σκηνές εκτυλίσσονται μέσα στο χώρο της Ευαγγελικής εκκλησίας κάτω από τις ιαχές του κηρύγματος «Η αγάπη δε γνωρίζει τίποτα ανάρμοστο». Και όμως γνωρίζει, όλη η ουσία είναι ο εξοστρακισμός αυτού που θεωρείται ανάρμοστο, και υπό τον αναβρασμό της πίστης ο ορθός λόγος έχει εκλείψει για τα καλά. Μετά από πραγματικά απωθητικές εικόνες λειτουργίας όπου κραυγάζοντες πιστοί ξορκίζουν το «γκεϊλίκι», ο ήρωας θα γίνει αποδεκτός, υπό τον όρο να υποβληθεί εκούσια σε διαδικασία «θεραπείας» (conversion therapy). Το κεντρικό ερώτημα είναι: γατί ο ίδιος τα ανέχεται όλ’αυτά;

Ο Πάμπλο είναι ένας θρησκευόμενος άνθρωπος με αξιακό σύστημα δομημένο από τη σχέση του με την Ευαγγελική εκκλησία. Είναι ξεκάθαρος για το πώς επιθυμεί ο ίδιος να ζήσει, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρος ότι μπορεί να σηκώσει το βάρος των επιπτώσεων της δικής του ευτυχίας πάνω σ’αυτούς με τους οποίους σχετίζεται και αγαπά. Αυτό είναι μια δική του εσωτερικευμένη ανάγκη, ενώ η απόλυσή του έρχεται από εξωτερικούς παράγοντες. Λίγα μπορεί να κάνει για την απόλυση, αλλά πώς να διαφύγει από την ίδια του την συνείδηση. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού, … αλλά και η καρδιά σε έναν άκαρδο κόσμο. Αυτή είναι η περίπτωση του Πάμπλο και του κάθε Πάμπλο των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, από τη Γουατεμάλα μέχρι το Λουξεμβούργο. Το μαστίγιο της τιμωρίας, αλλά και το καρότο της αποδοχής από τους άλλους, της λύτρωσης από τις δονήσεις της εσωτερικής ταλάντευσης και της αβεβαιότητας.

Με τα λόγια του σκηνοθέτη

Ο σκηνοθέτης Χάιρο Μπουσταμάντε είχε να απαντήσει πολλά ερωτήματα στη Μπερλινάλε του 2019, όταν οι «Δονήσεις» έκαναν την πρεμιέρα τους, στον κύκλο «Πανόραμα». Ο κινηματογραφιστής από τη Γουατεμάλα επανήλθε στο Βερολίνο με το φορτίο του βραβείου ασημένιας άρκτου που είχε δίκαια λάβει το 2015 με το «Ηφαίστιο Ιξκανουλ», μια διαφορετική σύγκρουση πολιτισμών από τις πολλές που συμβαίνουν σήμερα στη χώρα του. Όπως ήταν αναμενόμενο, η συνέντευξη τύπου πήρε φωτιά και ο ίδιος περιέγραψε με ζέση τα κίνητρά του για να γυρίσει την ταινία. Μεταξύ άλλων ανέφερε:

«Είχα την ανάγκη να κατανοήσω πώς ένας “καλός άνθρωπος”, με μόρφωση και πρόσβαση στον “έξω κόσμο”, μπορεί να καταλήξει φυλακισμένος μιας ηθικής υπαγορευμένης από μια θρησκευτική συνθήκη και έναν θεσμό που, όχι τυχαία, αντιπροσωπεύει μια από τις ισχυρότερες και σημαντικότερες πολιτικές δυνάμεις στη Γουατεμάλα (όπως εξήγησε, οι Ευαγγελιστές αποτελούν την ανερχόμενη δύναμη απέναντι στην καθολική εκκλησία, με διασυνδέσεις και ερείσματα μέσα κι έξω από τη χώρα). Πόσο βαθιά ριζώνει αυτή η εξουσία μέσα του και τελικά του στερεί την ελευθερία να αποφασίζει για την ίδια τη ζωή του;».

Για να αποκτήσει πλήρη εικόνα, ο Μπουσταμάντε παρακολούθησε για μεγάλο διάστημα τις διαδικασίες μιας ομάδας Ευαγγελιστών (χωρίς ο ίδιος να πιστεύει στο δόγμα). «Πριν με ανακαλύψουν και με πετάξουν έξω, κατάφερα να παρατηρήσω τόσο τους ανθρώπους, όσο και τη συγκεντρωτική δύναμη της Εκκλησίας. Έμαθα για τα αίτια της “ασθένειάς” της ομοφυλοφιλίας, γιατί έτσι αντιμετωπίζουν κάποιον που αγαπά έναν άνθρωπο του ίδιου φύλου και τις πολλές θεραπείες που υπάρχουν για την εξάλειψή της. Ήμουν μάρτυρας της απευθείας σύνδεσης που κάνουν ανάμεσα στην ομοφυλοφιλία και την παιδοφιλία, κάτι που δεν αρνείται ούτε και η δικαστική εξουσία της χώρας. Αυτή μου η εμπειρία μου επέτρεψε να γνωρίσω τι σημαίνει για έναν απλό, τίμιο άνθρωπο να λειτουργεί βάσει αυτής της ηθικής. Είναι μια ηθική που διδάσκει ότι είναι “αγάπη” να προσεύχεσαι για να αποτύχει κάποιος στη ζωή του γιατί έκανε λάθος επιλογές.»

Στο ερώτημα γιατί δεν επέλεξε να δώσει στην ιστορία ένα πιο θετικό/ελπιδοφόρο τέλος, απάντησε «τέτοια ιστορία δεν είναι υπαρκτή! Ξέρετε, στη Γουατεμάλα το να είσαι άνδρας συνίσταται στην άρνηση τριών πραγμάτων: το να μην είσαι γυναίκα, να μην είσαι παιδί και να μην είσαι ομοφυλόφιλος»!

Η σύγκρουση ανάμεσα στα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα και την Χριστιανική ηθική έχει αποτελέσει αντικείμενο μιας σειράς αξιόλογων ταινιών, με πιο πρόσφατες τις Αμερικανικές «Διαγραφή ταυτότητας»(Boy erased) και «Η διαπαιδαγώγιση της Κάμερον Ποστ» (The miseducation of Cameron Post) καθώς και την παρόμοιας θεματολογίας «Divino amor» από τη σημερινή Βραζιλία (2018).

Εξερευνούν το ερώτημα του κατά πόσο ο σεξουαλικός αυτοπροσδιορισμός ορίζεται σαφέστερα με βάση το τι είναι ή με βάση το τι δεν είναι ένας άνθρωπος, τι κάνει ή δεν κάνει. Αν όμως ορίζεσαι από το τι δεν είσαι, το παιχνίδι στην πραγματικότητα έχει χαθεί, για τον Πάμπλο αυτό είναι καθαρό. Οι «Δονήσεις» αφήνουν εκείνη την πικρή γεύση, που ωστόσο είναι εκεί για να μας θυμίζει πόσα πράγματα πρέπει ν’αλλάξουν για να ζήσουμε όλες και όλοι με αξιοπρέπεια.