Το Ethnofest – Διεθνές Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας επιστρέφει για 16η χρονιά και, από τις 25 Νοεμβρίου έως τις 7 Δεκεμβρίου 2025 θα προβάλει ντοκιμαντέρ από κάθε γωνιά του πλανήτη.
Η πρεμιέρα πραγματοποιείται στις 25 Νοεμβρίου σε συνεργασία με το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Αμνηστίας, με την πανελλήνια πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ «Circo» της Lamia Chraibi. Η προβολή πραγματοποιείται με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών.
Το «Circo» είναι ένα ξεχωριστό ντοκιμαντέρ, μια περιήγηση στις φτωχογειτονιές του Ρίο ντε Τζανέιρο, μέσα από τα μάτια των ίδιων των ανθρώπων που μένουν εκεί. Στην καλύτερη παράδοση του cinema direct, η ταινία ακολουθεί τον Ρικάρντο, ένα κουήρ άτομο που αναζητά την ταυτότητά του και τη θέση του στον κόσμο.
Μια συζήτηση με τη σκηνοθέτρια Lamia Chraibi.
Πρώτα απ’ όλα, συγχαρητήρια! Βρήκα το «Circo» ένα μοναδικό ταξίδι στη ΛΟΑΤΚΙ+ και dragκοινότητα της περιφέρειας (γεωγραφικά και κοινωνικά) του Ρίο ντε Τζανέιρο. Ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ότι, συνήθως ο κινηματογράφος απεικονίζει αυτές τις κοινότητες εστιάζοντας κυρίως στη βία και τη δυστυχία. Το ντοκιμαντέρ σας ασφαλώς περιλαμβάνει τέτοια στοιχεία, αλλά εμβαθύνει στη ζωή των περιθωριοποιημένων ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Παρατήρησα ότι απλώνεται σε σημαντικό χρονικό διάστημα (ο Ρικάρντο μεγαλώνει και αλλάζει). Η ερώτησή μου είναι: Πώς κατάφερε μια Καναδή πολίτης με αραβική καταγωγή (διορθώστε με αν κάνω λάθος) να «διεισδύσει» σε αυτόν τον «κόσμο» (για να μην αναφέρω το θέμα της γλώσσας – ή μήπως μιλάτε Πορτογαλικά); Η ερώτησή μου αφορά το κίνητρό σας για τη δημιουργία αυτής της ταινίας, καθώς και στα τεχνικά ζητήματα της παραγωγής της. Πώς γνωρίσατε τον Ρικάρντο, τη θετή μητέρα του και την κοινότητα; Γιατί επιλέξατε να ακολουθήσετε τη ζωή του Ρικάρντο;
Σας ευχαριστώ για την ερώτηση. Αντιλαμβάνομαι γιατί μπορεί να φαίνεται περίεργο το γεγονός ότι με το υπόβαθρό μου κατέληξα σε αυτόν τον «κόσμο» στο Ρίο. Μεγάλωσα στην Καζαμπλάνκα, μια ζωντανή πόλη του Παγκόσμιου Νότου, και μετανάστευσα στον Καναδά πριν από δώδεκα χρόνια. Πάντα είχα ταξιδιάρικη ψυχή και σπούδασα κοινωνικές επιστήμες επειδή ήθελα να κατανοήσω με ποιους τρόπους το κοινωνικό υπόβαθρο διαμορφώνει δυνατότητες και ευκαιρίες, και ειδικεύτηκα στη Λατινική Αμερική. Στην οθόνη, σπάνια έβλεπα ιστορίες από τον Παγκόσμιο Νότο, τις οποίες να αφηγούνται άνθρωποι από άλλα περιβάλλοντα του Νότου, και αυτό ήταν ένα από τα πράγματα που με τράβηξαν.
Η σύνδεση ξεκίνησε με τη φίλη μου Yza Nouiga, που συνέγραψε το σενάριο της ταινίας και μου γνώρισε το κοινωνικό τσίρκο Crescer e Viver (πρόκειται για κοινωνικό και πολιτιστικό θεσμό υποστήριξης νέων ευάλωττων ατόμων στην ευρύτερη περιοχή του Ρίο). Το επισκέφτηκα από περιέργεια, γιατί πάντα με ενδιέφερε το πώς η τέχνη και η περίθαλψη τέμνονται και αλληλεπιδρούν. Την ίδια περίοδο, η αδελφή μου ζούσε στο Ρίο και περνούσα αρκετούς μήνες το χρόνο εκεί, οπότε η πόλη μου ήταν ήδη οικεία. Όταν έφτασα στο τσίρκο, ένιωσα κάτι πολύ ζωντανό. Και εκεί γνώρισα την Ashilla (αυτό είναι το όνομά της σήμερα, μετά το τέλος των γυρισμάτων, και οι αντωνυμίες της είναι «αυτή»/«της»). Ήταν 18 ετών τότε και η ιστορία της με συγκίνησε βαθιά.
Μεγάλωσα με δύο ορφανούς γονείς. Ο πατέρας μου μετακινήθηκε από την εργατική τάξη προς τη μεσαία τάξη, κάτι που συνοδεύτηκε από μεγάλη πίεση να «τα πετύχει». Ως Αράβισσα γυναίκα, δεν μεγάλωσα βλέποντας ανθρώπους που έμοιαζαν με μένα στον κινηματογράφο, ωστόσο είχα αυτό το όνειρο να γίνω σκηνοθέτρια, το οποίο μου φαινόταν πολύ μακρινό. Όταν γνώρισα την Ashilla, γεμάτη ταλέντο και φιλοδοξία παρόλα όσα είχε βιώσει, αναγνώρισα την αντίφαση ανάμεσα στα μεγάλα όνειρα και την πραγματικότητα που θέτει περιορισμούς. Η σχέση μας αναπτύχθηκε τόσο φυσικά, που μαζί της έμαθα να μιλώ Πορτογαλικά.
Πώς «διείσδυσα» λοιπόν σε αυτόν τον κόσμο; Μέσα από την εμπιστοσύνη, τον χρόνο, τις κοινές ευαλωττότητες και το απλό γεγονός ότι δύο άνθρωποι με διαθεματικές ταυτότητες από διαφορετικές γωνιές του Παγκόσμιου Νότου αναγνώρισαν ο ένας στον άλλο κάτι από τον εαυτό τους.
Μπορείτε να μας πείτε λίγα περισσότερα για τον χαρακτήρα της Ashilla; Κουβαλάει ένα μεγάλο φορτίο στις πλάτες της, αλλά και μια δυναμική λόγω καθορισμού σεξουαλικής της ταυτότητας (υποθέτω). Τελικά, μέσα από τη μεταξύ σας σχέση, η ίδια εκφράζει αρκετά προσωπικές και οικείες σκέψεις και σκηνές από την καθημερινή της ζωή. Ήταν εύκολο να πετύχετε αυτή την εμπιστοσύνη και οικειότητα;
Η Ashilla είναι ένα άτομο με εξαιρετικό εσωτερικό κόσμο. Η παιδική της ηλικία στους δρόμους του Ρίο και η απώλεια της μητέρας της άφησαν βαθιά σημάδια, αλλά διαμόρφωσαν επίσης ένα άτομο που είναι τόσο δυνατό, όσο και γεμάτο φαντασία. Έχει αυτή την επιθυμία να λάμψει, να φτάσει μακριά, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να καταλάβει ποια είναι και πώς να ξεπεράσει τις πληγές του παρελθόντος της. Με τα χρόνια, είδα την ταυτότητά της να παίρνει μορφή, τη σχέση της με τις αφρικανικές της ρίζες να βαθαίνει και την έκφραση του φύλου της να ξεδιπλώνεται με μεγαλύτερη σαφήνεια και αυτοπεποίθηση.
Η επίτευξη της οικειότητας που βλέπετε στην ταινία προήλθε από μια μακρά διαδικασία απλής παρουσίας. Πριν ακόμη ξεκινήσω τα γυρίσματα, πέρασα μήνες μαζί της χωρίς κάμερα, γνωρίζοντας την καθημερινότητά της και αφήνοντάς την να με γνωρίσει και αυτή. Η ομάδα μας ήταν πολύ μικρή και συχνά περνούσαμε ολόκληρες μέρες μαζί, χωρίς να βγάζουμε τον εξοπλισμό.
Η εμπιστοσύνη μεγάλωσε επειδή η σχέση δεν χτίστηκε γύρω από την ταινία, αλλά γύρω από μια γνήσια φιλία. Μοιράστηκα κομμάτια απ’τη δική μου ζωή, δικές μου αδυναμίες, και την προσκάλεσα στο σπίτι της οικογένειάς μου. Από εκεί, νομίζω ότι μου ανοίχτηκε επειδή ένιωσε ότι δεν την έβλεπα σαν αντικείμενο παρατήρησης. Αυτό είναι που άνοιξε το δρόμο, ώστε αυτές οι πολύ προσωπικές στιγμές και σκέψεις να αναδυθούν φυσικά.
Πώς κατάφερες να κάνεις γυρίσματα στη φαβέλα; Οι κάτοικοι ενοχλήθηκαν; Χρειάστηκε να διαπραγματευτείς για να γυρίσεις;
Δεν θα μπορούσα ποτέ να κάνω γύρισμα σε αυτό το περιβάλλον χωρίς τους πρωταγωνιστές και την ομάδα μου. Δεν είχε να κάνει με τους κατοίκους, οι οποίοι δεν ενοχλήθηκαν καθόλου. Η πραγματική πρόκληση ήταν να σεβαστούμε τη δυναμική της φαβέλας και τους κανόνες ασφάλειάς της. Πριν από κάθε γύρισμα, έπρεπε να ενημερώνουμε τους τοπικούς διακινητές, να φροντίζουμε να μην τους κινηματογραφούμε ποτέ και να αποφεύγουμε εντελώς ορισμένους δρόμους. Κάθε εξωτερικό γύρισμα έπρεπε να έχει σχεδιαστεί και προγραμματιστεί προσεκτικά.
Οι πρωταγωνιστές φυσικά με σύστησαν στους κατάλληλους ανθρώπους, και η ηχολήπτρια μου Priscila Alves, που προέρχεται από τις φαβέλες και γνωρίζει πολύ καλά αυτά τα περιβάλλοντα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην περιήγηση σε όλα αυτά. Μερικές φορές συνεργαζόμουν και με διαμεσολαβητές, όταν ήταν απαραίτητο.
Αυτός ο συνδυασμός εμπιστοσύνης, τοπικής γνώσης και σεβασμού προς την κοινότητα είναι που έκανε εφικτά τα γυρίσματα.
Το ντοκιμαντέρ σας αγγίζει λεπτά θέματα όπως ο HIV, η φτώχεια, τα ναρκωτικά. Ως άτομο εκτός αυτής της κοινότητας (και ειδικά προερχόμενο από άλλη χώρα), αισθανόσασταν ελεύθερη και χαλαρή να κάνετε ερωτήσεις; Κι όταν τις κένατε, είχατε θέσει κάποιο είδος «κόκκινης γραμμής» ως προς το πού να σταματήσετε να ρωτάτε/να τραβάτε;
Κατά τη διάρκεια των 5 χρόνων των γυρισμάτων, αμφισβητούσα συνεχώς τη θέση μου, τον ρόλο μου και την ευθύνη μου ως σκηνοθέτρια στο να διηγηθώ αυτή την ιστορία. Κατέγραφα ένα άτομο προερχόμενο από μια κοινωνική πραγματικότητα πολύ διαφορετική από τη δική μου, που ζει σε επισφαλείς συνθήκες και αντιμετωπίζει πολλαπλά επίπεδα περιθωριοποίησης. Έτσι, η ηθική διάσταση του έργου ήταν πανταχού παρούσα. Κάθε απόφαση για το τι να γυρίσω ή τι να ρωτήσω έπρεπε να καθοδηγείται από προσοχή, σεβασμό και εμπιστοσύνη.
Τις περισσότερες φορές, οι πρωταγωνιστές μιλούσαν για τον εαυτό τους αυθόρμητα. Κουβαλούσαν τραύματα και ευθύνες από πολύ μικρή ηλικία και προσπαθούσαν να απελευθερωθούν από επώδυνους φαύλους κύκλους χωρίς πρόσβαση σε θεραπεία. Η ταινία έγινε φυσικά ένας χώρος κάθαρσης για αυτούς, οπότε κατά τη διάρκεια των εξομολογήσεων συνέχιζα να γυρίζω. Η ουσιαστική «κόκκινη γραμμή» εμφανίστηκε στο δωμάτιο μοντάζ.
Κοιτάζοντας πίσω, συνειδητοποιώ ότι η παροχή θεραπευτικής υποστήριξης κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων θα ήταν απαραίτητη, και είναι κάτι που σκοπεύω να εφαρμόσω στα μελλοντικά μου έργα.
Νομίζω ότι το «Circo» ακολουθεί την παράδοση του cinema direct, αλλά θα ήθελα να ρωτήσω για τη δική σου προσέγγισή στην κινηματογράφηση. Είχες ενεργή παρέμβαση, έθετες ερωτήσεις ή απλώς παρατηρούσες;
Δεν έκανα πολλές άμεσες ερωτήσεις. Αντ’ αυτού, μερικές φορές ενθάρρυνα τους πρωταγωνιστές να εξερευνήσουν ορισμένα θέματα ή δημιούργησα καταστάσεις που μπορούσαν να οδηγήσουν σε σκηνές, αφήνοντάς τους να εκφραστούν με τον δικό τους τρόπο. Ο στόχος μου ήταν να παρατηρώ και να ακούω, να δώσω χώρο για να ξεδιπλωθεί η ιστορία τους με φυσικό τρόπο.
Μου επέτρεψε να φέρνω το κοινό κοντά στην πραγματικότητά τους. Πιστεύω ότι η οικειότητα είναι το κλειδί. Μέσα από χειρονομίες, σιωπές και ήσυχη παρατήρηση, μπορείς να συνδεθείς με μεγαλύτερα κοινωνικά ζητήματα, ενώ ταυτόχρονα εξανθρωπίζεις τους ανθρώπους στην οθόνη. Ταυτόχρονα, έχω συνείδηση ότι είμαι πάντα παρούσα πίσω από την κάμερα.
Μέρος της διαδικασίας, ειδικά για την τελευταία σκηνή της ταινίας, αφορούσε τη συν-δημιουργία. Ζήτησα από την Ashilla να αναπαραστήσει τα όνειρά της μέσω παραστάσεων τσίρκου. Ήταν ένας τρόπος να την εμπλέξω δημιουργικά στην ταινία και να της δώσω χώρο να διαμορφώσει τη δική της ιστορία. Μέσα από αυτές τις σκηνές, μπόρεσε να ανακαλύψει εκ νέου τον εαυτό της και να εκφράσει το όραμά της, αντί να είναι απλώς το αντικείμενο της κάμερας.
Έχει προβληθεί το «Circo» στη Βραζιλία; Αν ναι, θα ήθελα να μάθω την εντύπωση της Ashilla , της Natasha (η αδελφή της Ashilla) και της κοινότητάς τους.
Ναι, το «Circo» έχει προβληθεί στη Βραζιλία, πρώτα σε μια ιδιωτική, μικρής κλίμακας προβολή για την Ashilla, τη Natacha και μερικούς στενούς τους φίλους. Ήθελα να την δουν αυτές πριν από όλους τους άλλους και ήταν μια πολύ συγκινητική στιγμή. Οι τρεις μας κρατήσαμε τα χέρια και κλαίγαμε σε όλη τη διάρκεια των 90 λεπτών. Ήταν ιδιαίτερα δύσκολο για τη Natacha να δει τον εαυτό της στην οθόνη σε μια τόσο δύσκολη περίοδο της ζωής της, παρόλο που τώρα βρίσκεται σε καλύτερη θέση. Και οι δύο μου είπαν: «Δεν ντρεπόμαστε για την ιστορία μας, θέλουμε να τη μοιραστούμε με τον κόσμο».
Μετά την ιδιωτική προβολή, η ταινία προβλήθηκε στο queer φεστιβάλ DIGO, όπου την παρουσίασε η ίδια η Ashilla. Αγκάλιασε πλήρως την ταινία, έδωσε συνεντεύξεις, μίλησε ανοιχτά για την ιστορία της και, κέρδισε ακόμη και το βραβείο Καλύτερης Ταινίας. Υπό αυτή την έννοια, το όνειρό της να λάμψει έγινε πραγματικότητα, απλά με διαφορετική μορφή.
Η ευρύτερη δημόσια διανομή στη Βραζιλία και οι προβολές σε φαβέλες, σχολεία και άλλους κοινοτικούς χώρους έχουν προγραμματιστεί για το 2026, ως μέρος μιας εκστρατείας με στόχο την προώθηση του διαλόγου και την ευρύτερη διάδοση της ιστορίας τους.
Αντιλαμβάνομαι ότι η ταινία γυρίστηκε σε ένα δύσκολο πολιτικό πλαίσιο στη Βραζιλία (κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Bolsonaro). Τι σήμαινε για τη ζωή της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας αυτή η κυβέρνηση; Επιπλέον, σήμερα εφαρμόζονται αντί-τρανς πολιτικές σε όλο τον κόσμο. Πιστεύετε ότι ντοκιμαντέρ όπως το «Circo» μπορούν να λειτουργήσουν ως μέσο ενδυνάμωσης των τρανς/non-binary ατόμων; (Εγώ πιστεύω ότι ναι).
Ναι, η ταινία γυρίστηκε κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Bolsonaro, και η ρητορική και οι πολιτικές του δημιούργησαν ένα τεταμένο και εχθρικό περιβάλλον για τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Στις φαβέλες, όπου οι άνθρωποι ήδη αντιμετωπίζουν συστηματική βία, φτώχεια και έλλειψη δημόσιων υπηρεσιών, το να είσαι τρανς ή non-binary άτομο προσθέτει ένα επιπλέον επίπεδο ευαλωτότητας. Όλοι οι πρωταγωνιστές, όπως η Ashilla, είναι επίσης Μαύροι, κάτι που τέμνεται με το φύλο και τη σεξουαλικότητα για να διαμορφώσει βιώματα περιθωριοποίησης με πολύ συγκεκριμένους τρόπους. Η καθημερινότητα για αυτά τα άτομα μπορεί να περιλαμβάνει απειλές από την αστυνομία, κοινωνικό αποκλεισμό και έκθεση σε δομικές ανισότητες, πέρα από τις προσωπικές διαμάχες που προκύπτουν από το να ζεις σε επισφαλείς συνθήκες.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, παρατηρούμε μια ανησυχητική αύξηση της ρητορικής και των πολιτικών κατά των τρανς και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, από την εκπαίδευση έως την υγειονομική περίθαλψη και τα πολιτικά δικαιώματα. Σε αυτό το πλαίσιο, ελπίζω ότι ντοκιμαντέρ όπως το «Circo» μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην ενδυνάμωση. Προβάλλονταςτην ανθρώπινη διάσταση των ατόμων αυτής της κοινότητας (τα όνειρά τους, τη δημιουργικότητα, τους αγώνες και τον δυναμισμό τους), η ταινία προσφέρει στο κοινό τη συναισθηματική σύνδεση, αντί για την εγκεφαλική κατανόηση αυτών των θεμάτων. Μια τέτοια αναπαράσταση μπορεί να εμπνεύσει, να επικυρώσει και να καλλιεργήσει την αλληλεγγύη, προσφέροντας ορατότητα και ελπίδα σε έναν κόσμο όπου, δυστυχώς, το μίσος αυξάνεται.
Τέλος, πώς σας επηρέασε η κινηματογράφηση του «Circo» ως σκηνοθέτρια; Ποια είναι τα επόμενα κινηματογραφικά σας σχέδια;
Τα γυρίσματα του Circo με έχουν μεταμορφώσει πλήρως. Είναι η πρώτη μου ταινία μεγάλου μήκους και η ολοκλήρωσή της μου δίνει την αίσθηση μιας τεράστιας επιτυχίας, τόσο επαγγελματικά όσο και προσωπικά. Η εμπειρία ήταν εξαιρετική σε ανθρώπινο επίπεδο. Ανέπτυξα δεσμούς διαρκείας με τους πρωταγωνιστές και έμαθα πολλά για τον εαυτό μου και την ταυτότητά μου. Συνεχίζω να εξελίσσομαι μέσα από τις συναντήσεις που έχω με το κοινό.
Έχω κυκλοφορήσει δύο ταινίες φέτος, οπότε αυτή τη στιγμή είμαι πολύ επικεντρωμένη στη διανομή, στο να ταξιδεύω με τις ταινίες και να συνδέομαι με τους θεατές. Ταυτόχρονα, ετοιμάζω μια ταινία μικρού μήκους και μια πολύ προσωπική ταινία μεγάλου μήκους. Δεν μπορώ να πω πολλά για αυτές ακόμα, αλλά μπορώ να μοιραστώ ότι ανακαλύπτω πόσο ευάλωτος είναι να βρίσκεσαι μπροστά από την κάμερα, κάτι που με κάνει να θαυμάζω ακόμα περισσότερο τους πρωταγωνιστές των ταινιών μου!
κεντρική φωτογραφία: Hamza Abouelouafaa
