Αυτός ο μεγάλος λογοτεχνικός έρωτας, όχι μόνο τροφοδότησε το πρωτοποριακό μυθιστόρημα Orlando, αλλά χάραξε καινούριους δρόμους για τις γυναίκες – και ενέπνευσε τη graphic novelist στη δική της αναζήτηση της ιδανικής σχέσης.
Όταν ήμουν φοιτήτρια και μόλις έκανα come out ως λεσβία, χώθηκα σε ένα ημισκότεινο, απόμερο μέρος, όπου ήξερα ότι θα βρω κι άλλα άτομα σαν εμένα – τα ράφια της βιβλιοθήκης. H Vita Sackville-West δεν ήταν η πρώτη σύντροφος που βρήκα εκεί, αλλά ήταν σίγουρα η πιο αξέχαστη.
Τη βρήκα στο Portrait of a Marriage, το βιβλίο που έγραψε ο γιος της, Nigel Nicolson, το 1973 για την ανθεκτική και ανοιχτή σχέση των γονιών του. Έμαθα, ότι η Vita και ο σύζυγός της, ο διπλωμάτης Harold Nicolson, είχαν πολλαπλ@ς εραστ@ς, κυρίως άτομα του δικού τους φύλου, παραμένοντας κατά τα άλλα αφοσιωμένοι ο ένας στον άλλον, καθώς και στα παιδιά τους και στον διάσημο κήπο τους. Το βιβλίο περιλαμβάνει και τα λόγια της Vita για την εμμονική σχέση της με τη Violet Keppel στις αρχές του γάμου της με τον Harold. Είχα μαγευτεί από την εικόνα της Vita στο Παρίσι, παρουσιαζόμενη σαν άντρας, τυλίγοντας τα μαλλιά της με ένα χακί επίδεσμο – κάτι αρκετά συνηθισμένο στο τέλος του πρώτου παγκόσμιου – να κάνει βόλτα στους δρόμους με την ερωμένη της. Ποια ήταν αυτή η γυναίκα;
Προς το τέλος του βιβλίου, ο συγγραφέας μας δίνει μία σύντομο χρονικό του δεσμού της μητέρας του με τη Virginia Woolf. Δεν είχα διαβάσει κάποιο έργο της ακόμα, αλλά πολλ@ από τ@ς φίλ@ς μου είχαν μία καρτ-ποστάλ της στον τοίχο τους – την αιθέρια φωτογραφία της από τον Beresford στην ηλικία των είκοσι. Η εύθραυστη ομορφιά της ταίριαζε με το αφήγημα της τραγικής και καταδικασμένης φεμινιστικής ηρωίδας, που δημιουργούνταν εκείνη την περίοδο: η ιδιοφυία της, η κακοποίησή της από το θετό της αδερφό, ο αγώνας της με κάποια ψυχολογική ασθένεια, και, αφού έγραψε μερικά από τα σπουδαιότερα βιβλία του 20ού αιώνα, η αυτοκτονία της. Σε κάποιους κύκλους έλεγαν πως ήταν λεσβία – κάτι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο εκείνες τις μέρες.
Είτε λεσβία είτε όχι, ήταν μία μοναδική προσωπικότητα. Με συγκίνησε που, ως παιδιά, ο Nigel Nicolson και ο αδερφός του είχαν μία αυθόρμητη έλξη προς τη Virginia. “Ξέραμε ότι θα μας προσέξει, ότι κάποια στιγμή θα σταματούσε να δίνει σημασία στη μητέρα μου (‘Vita, φύγε! Δε βλέπεις ότι μιλάω με τον Ben και τον Nigel;’).” Από το Portrait of a Marriage έμαθα κάποια πράγματα για το πώς η Vita και ο Harold αντιμετώπισαν τη σχέση της με τη Virginia, αλλά είδα πως ήθελα να εξερευνήσω βαθύτερα ό,τι είχε γίνει ανάμεσα σε αυτές τις επιβλητικές γυναίκες. Ήθελα λεπτομέρειες.
Η ευχή μου πραγματοποιήθηκε λίγα χρόνια αργότερα, όταν εκδόθηκαν οι επιστολές της Vita προς τη Virginia. Είχα διαβάσει κάποια έργα της Virginia μέχρι τότε, και έτσι μου έδινε ακόμα περισσότερη ικανοποίηση να τις βλέπω να οδεύουν προς μία βαθιά σύνδεση – τη σύνδεση που ήλπιζα να έχω κι εγώ με κάποια μία μέρα. Για μένα, το πάθος τους ήταν αλληλένδετο με τους καινούριους δρόμους, που χάραξαν για όλες τις γυναίκες: η Virginia με το έργο της, και η Vita στον κόσμο. Ήμουν γύρω στα είκοσι τότε, και παρόλο που αυτή η ερωτική ιστορία φαινόταν να ξεπηδά ολοζώντανη από τις σελίδες, ένιωθα σαν να είχε συμβεί πολύ καιρό πριν, στο μακρινό παρελθόν.
Ξαναδιάβασα τις επιστολές ως μεσήλικη. Οποιαδήποτε αμφιβολία για τη συνεχόμενη σημασία τους στη ζωή μου χάθηκε καθώς, σε μία δύσκολη περίοδο της προσωπικής μου ζωής, μου διάβαζαν αποσπάσματα όχι μία, αλλά δύο γυναίκες. Αυτή τη φορά όμως, αυτό που με εντυπωσίασε πιο πολύ από όλα ήταν πώς η Vita και η Virginia διαχειρίζονταν όλες τις πλευρές των απίστευτα πολυάσχολων ζωών τους – τις απαιτήσεις του κοινού, το δημιουργικό τους έργο, οικογενειακές και κοινωνικές υποχρεώσεις, άλλες σχέσεις, μεταξύ αυτών και με τους συζύγους τους – διατηρώντας παράλληλα τη βαθιά σύνδεσή τους.
Τώρα, στην ηλικία των εξήντα χρονών, έναν χρόνο μεγαλύτερη από τη Virginia όταν αυτοκτόνησε, και δέκα χρόνια μικρότερη από τη Vita, όταν πέθανε από καρκίνο, με εντυπωσιάζει μία άλλη πλευρά των επιστολών: το πείσμα και η δύναμη αυτών των γυναικών καθώς συνέχιζαν παρά τις απώλειες, ασθένειες, απογοητεύσεις και αλλαγές. Μετά από μία περίοδο απόστασης, ξαναέρχονται κοντά, καθώς ο φασισμός εξαπλώνεται στην Ευρώπη και η απειλή προς την προσωπική και πνευματική τους ελευθερία έρχεται όλο και πιο κοντά. Έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας από τότε που η Virginia και η Vita ερωτεύτηκαν, και παραδόξως, εκείνη η εποχή μου φαντάζει πολύ πιο κοντινή τώρα από ό,τι όταν ήμουν μικρότερη. Ίσως είναι η πιο ώριμη οπτική μου, ίσως επειδή ο κόσμος φαίνεται να φτάνει πάλι σε ένα σημείο αιχμής. Όμως, είναι και ένας φόρος τιμής στο πώς η Vita και η Virginia απέρριψαν γενναία τις παλιές, παραδοσιακές σχέσεις και αυτοσχεδίασαν κάτι καινούριο.
Η έκδοση που διάβασα στα νιάτα μου είχε κυρίως επιστολές της Vita προς τη Virginia, αλλά και κάποια αποσπάσματα από τη Virginia προς τη Vita. Η καινούρια ανθολογία δεν είναι η συνολική τους αλληλογραφία, αλλά επικεντρώνεται σε μία ικανοποιητική ανταλλαγή επιστολών μεταξύ τους. Και μάλιστα περιλαμβάνει λήμματα των ημερολογίων και των δύο, καθώς και επιστολές της Vita προς τον Harold. Αυτές οι περιστασιακές αλλαγές οπτικής δίνουν μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα της σχέσης τους, και επιπλέον ορμή σε μία ιστορία που είναι ήδη τόσο συναρπαστική όσο ένα καλογραμμένο μυθιστόρημα.
Αν η αλληλογραφία τους ήταν όντως μυθιστόρημα, θα δεχόταν κριτική για τα υπερβολικά προφανή ονόματα των πρωταγωνιστριών. Η μία[1] γεμάτη με ενέργεια για ζωή καθώς γύριζε ολόκληρο τον κόσμο, η άλλη[2] ζώντας κυρίως χαμένη στην αδάμαστη φαντασία της. Ο γάμος της Virginia και του Leonard ήταν μη ολοκληρωμένος/λευκός, παρόλη τη γενναία απόπειρά της, στην αρχή, για “συνουσία”. (“Η οποία”, μεταφέρει η Vita στον Harold, “ήταν τεράστια αποτυχία, και εγκαταλείφθηκε αρκετά σύντομα.”) Αλλά, η Virginia και ο Leonard είχαν το δικό τους είδος οικειότητας. ‘Ηταν ο πρώτος της αναγνώστης, και τη φρόντιζε όταν πάθαινε τις κρίσεις της. Δεν είχαν παιδιά, αλλά το κοινό τους εγχείρημα, η Hogarth Press, έφερε πολλά σημαντικά βιβλία στον κόσμο.
Όταν η Vita και η Virginia γνωρίστηκαν στο τέλος του 1922, η Vita ήταν 30 ετών και ήδη διάσημη συγγραφέας. Η Virginia ήταν σαράντα, και μόλις άρχιζαν να γίνονται γνωστά τα μυθιστορήματα και τα δοκίμιά της. Η Vita ήταν αριστοκράτισσα και μέλος της υψηλής κοινωνίας, η Virginia ήταν μία μποέμ κάτοικος του Bloomsbury – εκείνης της φωλιάς σοσιαλιστών, ομοφυλόφιλων, καλλιτεχνών και αρνητών συνείδησης. Η Vita είναι πιο γνωστή πλέον για τ@ς ερωμέν@ς της και τον κήπο της παρά για τα έργα της, ενώ τα έργα της Virginia θεωρούνται κλασσικά. Αλλά τότε, η Virginia είχε ενθουσιαστεί, όταν έμαθε ότι η Vita την είχε καν ακουστά. Καθώς οι δύο γυναίκες περνάνε από τα “κυρία Nicolson” και “κυρία Woolf” στα “αγαπημένη” και “λατρεμένη”, κι έπειτα σε ένα καλειδοσκόπιο χαϊδευτικών και περσόνων, ένας από τους μεγαλύτερους ερωτικούς δεσμούς της λογοτεχνίας ξετυλίγεται.
Παρόλο που οι αρχικές τους επιστολές περιέχουν ψήγματα φλερτ, παίρνει κάποιο καιρό για να πάρουν μπρος τα πράγματα. Λίγο αφού γνωρίστηκαν, η Vita μπλέχτηκε σε δεσμό με έναν άντρα – μία ασυνήθιστη αλλαγή για εκείνη. Και η Virginia είχε επιφυλάξεις για αυτή τη “Σαπφίστρια” που “μπορεί να με έχει βάλει στο μάτι, παρότι είμαι μεγάλη”. Αλλά, αφού η Virginia προσκαλεί τη Vita να στείλει κάτι στη Hogarth Press, και η Vita της αφιερώνει το Seducers in Ecuador, ο ρυθμός της αμοιβαίας αποπλάνησης εντείνεται. Το 1925, η Virginia είναι εξαντλημένη μετά τη συγγραφή του The Common Reader και του Mrs Dalloway. Αυτά τα έργα της μάγεψαν τη Vita και έκαναν πιο έντονη τη γοητεία που της ασκούσε η Virginia. Αλλά, η προοπτική της απουσίας της Vita, όταν η Virginia έμαθε πως θα πήγαινε στην Τεχεράνη με το σύζυγό της για μήνες, φαίνεται να κινητοποιεί επιτέλους και τις δύο.
Οι επιστολές που ανταλλάσουν, όσο η Vita ταξιδεύει εκφράζουν υπέροχα την επιθυμία της μίας για την άλλη. Επιστολές από το τρένο – μία σύντομη από τη Virginia που λέει μόνο: “Ναι ναι ναι, όντως μου αρέσεις. Φοβάμαι να γράψω τη δυνατότερη λέξη.” Η Vita που υπολογίζει τα δευτερόλεπτα μέχρι να βρεθούν (480.000). Αυτές οι επιστολές είναι τόσο μεθυστικές, που όταν η Vita επιτέλους επιστρέφει στην Αγγλία, είναι αντικλιμακτικό. Αλλά, αυτή είναι η φύση ενός επιστολικού αφηγήματος. Αυτό που θέλει περισσότερο ο αναγνώστης – να βρεθούν επιτέλους οι πρωταγωνίστριες – είναι αυτό που δεν παίρνει ποτέ. Εκεί σταματάει το γράψιμο.
Από την αρχή, είναι πολύ σαφές για την κάθε μία τι επιθυμεί από την άλλη. Η Virginia λατρεύει το σώμα της Vita, και η Vita λατρεύει το μυαλό της Virginia. Η Virginia γράφει στο ημερολόγιό της: “Μοιάζει με ελάφι ή άλογο κούρσας … και δεν έχει ιδιαίτερα λαμπρό μυαλό. Αλλά ως σώμα, το δικό της είναι τελειότητα.” Με τη λέξη “σώμα” η Virginia εννοεί όχι μόνο το πραγματικό σώμα της Vita, αλλά και, όπως εξηγεί αργότερα, “εννοώ την ικανότητά της να πάρει το λόγο με οποιουσδήποτε συνομιλητές, να εκπροσωπήσει τη χώρα της, να επισκεφθεί το Chatsworth, να ελέγχει ασήμι, υπηρέτες, σκυλιά chow chow; τη μητρότητά της (αλλά είναι κάπως ψυχρή και απότομη με τα αγόρια της), εν συντομία το ότι είναι (αυτό που εγώ ποτέ δεν ήμουν) μία πραγματική γυναίκα.”
Η Vita καταγράφει την πρώτη της εντύπωση από τη Virginia σε μία επιστολή προς τον Harold. “Στην αρχή νομίζεις ότι είναι συνηθισμένη; μετά ένα είδος πνευματικής ομορφιάς σου επιβάλλεται…” Η Vita θα προσπαθήσει έντονα να πείσει τον Harold πως ο έρωτάς της για τη Virginia είναι “κάτι νοητικό, πνευματικό αν θες, εγκεφαλικό…” Του αναφέρει με χαρά ότι η συζήτηση με τη Virginia την έκανε να νιώθει “λες και ακονίζω το μυαλό μου σε τροχό”. Ενώ η Virginia γράφει κάποιες μπηχτές για τη γραφή της Vita στο ημερολόγιό της, η Vita έχει μόνο θαυμασμό για το έργο της Virginia, και ένα από τα πιο αξιέπαινα χαρακτηριστικά της είναι η ικανότητα να εκτιμά το ανώτερο ταλέντο της Virginia χωρίς φθόνο. Μάλιστα αφιερώθηκε, όπως και ο Leonard, στην προστασία και την καλλιέργειά του. Γράφει στον Harold ότι η Virginia “εμπνέει ένα αίσθημα τρυφερότητας, φαντάζομαι λόγω του περίεργου συνδυασμού σκληρότητας και ευαισθησίας – τη σκληρότητα του μυαλού της, και τον τρόμο της ότι θα τρελαθεί ξανά”.
Αυτή η δυναμική τρυφερότητας και της ανάγκης για φροντίδα είναι ο πραγματικός πυρήνας της σύνδεσής τους. Καθώς πλησιάζουν στο σημείο όπου η σχέση τους γίνεται σωματική, η Virginia περιγράφει στο ημερολόγιό της πως η Vita “μου παρέχει τόση μητρική προστασία, που, για κάποιο λόγο, είναι αυτό που πάντα επιθυμούσα περισσότερο από κάθε άτομο”. Η μητέρα της Virginia ήταν γνωστό πως ήταν απούσα από τη ζωή της, ακόμα και πριν πεθάνει, όταν η Virginia ήταν 13 ετών. Η μητέρα της Vita, μία νάρκισσος και έντονη παρουσία στις επιστολές της, ίσως σχετίζεται με τον τρόπο που η Vita χρησιμοποιεί τη φροντίδα της για να κρατάει τους άλλους σε απόσταση. Και οι δυό τους είναι ειδικές στο να υπολογίζουν ακριβώς τη σωστή απόσταση μεταξύ τους. Όταν η Vita τυχαία σχολιάζει πως η Virginia χρησιμοποιεί πραγματικά άτομα στο γράψιμό της, η Virginia το παίρνει πολύ προσωπικά, και μόνο μετά από κάποιες επιστολές καταφέρνει η Vita να την ηρεμήσει ξανά. Όμως αργότερα η Virginia θα έκανε ακριβώς αυτό στη Vita, με τον πιο κατάφωρο και φανταστικό τρόπο.
“…μία βιογραφία που ξεκινά από το 1500 και φτάνει μέχρι σήμερα, που λέγεται Orlando: Vita· μόνο με μία αλλαγή από το ένα φύλο στο άλλο. Νομίζω, σαν δώρο στον εαυτό μου, θα κάτσω να το γράψω για μία βδομάδα.” Παρόλο που η Virginia ξεκίνησε να γράφει το Orlando πυρετωδώς, σχεδόν αυτόματα το φθινόπωρο του 1927, αφότου η Vita είχε συνάψει σχέση με άλλη γυναίκα, η ιδέα του έργου φαίνεται να γεννήθηκε τη στιγμή που γνωρίστηκαν, πέντε χρόνια πριν. Η Virginia, που ενδιαφερόταν πολύ για την αριστοκρατική γενεαλογία της Vita, της είχε ζητήσει ένα αντίτυπο του Knole and the Sackvilles, ένα ιστορικό του πατρικού της. Λίγες βδομάδες αργότερα, αφού η Vita και ο Harold δείπνησαν πρώτη φορά με τη Virginia και τον Leonard, η μποέμ Virginia γράφει στο ημερολόγιό της: “Παρότι είμαι σνομπ, βλέπω τα πάθη της να ξεκινάνε πεντακόσια χρόνια πριν, και γίνονται ρομαντικά για μένα, σαν παλιό κίτρινο κρασί.” Όταν η Virginia επισκέφτηκε τελικά το Knole το 1924, το Orlando υπήρχε ήδη ως ιδέα. “Περιπλανιέσαι σε διαδρόμους για χιλιόμετρα; προσπερνάς αμέτρητους θησαυρούς – καρέκλες στις οποίες μπορεί να είχε καθίσει ο Shakespeare – ταπετσαρίες, εικόνες, πατώματα φτιαγμένα από μισές βελανιδιές…”
To Orlando, ένα φαντασμαγορικό πορτρέτο, ένα ταξίδι μέσα στην αγγλική ιστορία και λογοτεχνία με τη μορφή μίας βιογραφίας που είναι φανταστική, αλλά και αληθινή, με πρωταγωνιστ@ που δεν είναι σταθερ@ ούτε στο χρόνο ούτε στο φύλο, αψηφούσε τις κατηγοριοποιήσεις. Ήταν το πιο δημοφιλές έργο της Virginia μέχρι τότε, σίγουρα εν μέρει λόγω των κουτσομπολιών – η Virginia το αφιέρωσε στη Vita και μάλιστα συμπεριέλαβε φωτογραφίες της, οπότε δεν ήταν κρυφή η πηγή έμπνευσής της. Αλλά ήταν επίσης επειδή ήταν τόσο καλό, τόσο διαφορετικό, τόσο καινούριο. Είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς η Virginia μπορούσε να παίξει τόσο ελεύθερα με την σεξουαλική ταυτότητα σε εκείνη την πολύ πιο συντηρητική εποχή, αλλά όντως έπαιξε, εφευρίσκοντας τον δικό της δρόμο προς το μέλλον. Η αβίαστη αλλαγή τ@ Orlando από άντρα σε γυναίκα προοίμισε και έπαιξε ρόλο στη γένεση των μεταγενέστερων θεωρητικών αλλαγών που ακόμα εκτυλίσσονται στη σκέψη μας περί σεξ και φύλου.
Μπορούμε να δούμε το Orlando σαν λεσβιακή ερωτική ιστορία, αλλά τόσο έξυπνα περίπλοκη που γλύτωσε τη μοίρα του The Well of Loneliness(Το Πηγάδι της Μοναξιάς) – το οποίο εκδόθηκε την ίδια χρονιά και κρίθηκε άσεμνο. Όμως, ο μεγαλύτερος θρίαμβος της Virginia με το Orlando ήταν ότι η Vita το λάτρεψε. Παρότι ήταν εν μέρει γραμμένο λόγω ζήλιας, και διεισδύει αμείλικτα στον πυρήνα της προσωπικότητας της Vita, τη δείχνει επίσης ως τον ηρωικό ευγενή που η Vita πάντα ένιωθε ότι ήταν, σε κάποιο βαθμό. Αν είχε γεννηθεί αγόρι, θα είχε κληρονομήσει το Knole. Με τον πρόσφατο θάνατο του πατέρα της, το πατρικό της και ο τίτλος ευγενείας είχαν περάσει επίσημα στο θείο της. Αλλά στις σελίδες του Orlando, η Virginia τα επανέφερε όλα ένδοξα σε εκείνη.
Κινηματογραφικές και τηλεοπτικές απεικονίσεις της Virginia και της Vita έχουν υπάρξει πολλές, και κάθε μία αναδεικνύει διαφορετικές πλευρές των μοντέλων τους. Η Janet McTeer στο Portrait of a Marriage του BBC Two ενσαρκώνει την Ουαιλντιανή, ανδρόγυνη Vita. H Tilda Swinton στο Orlando της Sally Potter, το μαγνητισμό της. H Nicole Kidman με την προσθετική της μύτη στο The Hours είναι μία βασανισμένη Virginia, ενώ η Elizabeth Debicki στο πρόσφατο Vita & Virginia της Chanya Button είναι εξωτική, απόκοσμη. Αλλά φυσικά ούτε η πιο συγκλονιστική ερμηνεία δεν μπορεί να μεταδώσει το νου και την ψυχή αυτών των καταπληκτικών γυναικών τόσο καλά όσο οι ίδιες τους οι λέξεις. Θα ήταν παράλειψη αν δεν ανέφερα πως η αλληλογραφία, με την τριβή της πένας στο χαρτί, με ρυθμό αρκετά αργό ώστε να διαμορφωθούν πραγματικές σκέψεις, δεν είναι της μόδας πλέον. Αν η Virginia και η Vita είχαν smartphones, τι ροή από ακρωνύμια σέξτινγκ, δυσνόητα emoji (ψαλίδια; λεμούριους;), σύνδεσμους στο Twitter προς κριτικές στο TLS (Times Literary Supplement), και άπειρες φωτογραφίες από λυκόσκυλα και σπάνιελ θα βλέπαμε αντί για αυτά τα υπέροχα χάρτινα ίχνη τους. Αλλά ευτυχώς για όλους μας, έγραφαν, έγραφαν, και έγραφαν, καθώς τα συναισθήματά τους άλλαζαν με τα χρόνια από πάθος σε κάτι πιο ήσυχο. Οι επιστολές τους είναι παθιασμένες, λόγιες, συγκινητικές και παιχνιδιάρικες. Είναι γεμάτες κουτσομπολιά, πόθο, ζήλια και συμβουλές για την τέχνη τους. Και ίσως το πιο ευχάριστο από όλα είναι πως συχνά είναι εξαιρετικά αστείες. Η Virginia αναρωτιέται στο ημερολόγιό της: “Είμαι ερωτευμένη μαζί της; Αλλά τι είναι ο έρωτας;” Με αυτές τις επιστολές, και οι δύο ερωτήσεις απαντώνται με εκθαμβωτική, παρενθετική λεπτομέρεια.
Διαβάστε ένα απόσπασμα του Ορλάντο εδώ.
Δείτε το τρέιλερ:
https://www.youtube.com/watch?v=55pdQPHnBDg
Απόσπασμα από την εισαγωγή της Alison Bechdel στο Love Letters: Vita and Virginia της Virginia Woolf και της Vita Sackville-West, που εκδόθηκε από τη Vintage στις 4 Φεβρουαρίου.
[1] Vita, στα λατινικά σημαίνει ζωή.
[2] Virginia, που σχετίζεται με τη λατινική λέξη virgo (παρθένα).
