Τι σημαίνει κουήρ τέχνη; Πώς ορίζεται το κουήρ περιεχόμενο και τι είναι αυτό που κάνει μια ιστορία κουήρ; Θέλοντας να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα αλλά και να αναδείξουμε κάποια από τα πρόσωπα που σήμερα επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις σύγχρονες κουήρ αφηγήσεις στη χώρα μας, προσκαλέσαμε διάφορα άτομα που δημιουργούν κουήρ ιστορίες μέσα από διαφορετικούς τρόπους καλλιτεχνικής έκφρασης, όπως τραγούδι, μουσική, ποίηση, λογοτεχνία, drag performance, θέατρο, εικονογράφηση, ζωγραφική, όπερα και κωμωδία.
Τι κάνει μια αφήγηση κουήρ;
Η Χριστίνα Βούλγαρη, κωμικός, διοργανώτρια του πρώτου κουήρ comedy club «Snap – Athens Queer Comedy Club» και ιδρυτικό μέλος της ομάδας «Λεσβίες στα Πρόθυρα», θεωρεί ότι και μόνο η ύπαρξή της στη σκηνή, κάνει την κωμωδία της κουήρ. «Από τη στιγμή που εγώ είμαι εκεί, υπάρχει κι αυτό. Αυτό γίνεται ακόμα καλύτερο όταν το κουήρ στοιχείο υπάρχει και στο κοινό. Έχω τη χαρά να συνυπάρχουν αρκετές ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητες στο κοινό μου και αυτό το θεωρώ τιμητικό, γιατί έχω προσπαθήσει πάρα πολύ να δημιουργήσω κωμωδία που δεν κανονικοποιεί την κακοποίηση αυτών των ταυτοτήτων».
Η Lafert είναι drag queen, με έδρα το Βερολίνο, αλλά τα τελευταία δύο χρόνια την έχουμε πετύχει σε show στην Αθήνα. Πιστεύει πως το drag, ως κουήρ αφηγηματική τέχνη, αποτελεί έναν ριζοσπαστικό τρόπο αφήγησης, με κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις. Υποστηρίζει, μάλιστα, πως «η ίδια η τέχνη, σε όποιο είδος και αν εκφράζεται, οφείλει να είναι επαναστατική, ριζοσπαστική, να αμφισβητεί τις εξουσίες και ταυτόχρονα να δίνει προβληματισμούς ανοίγοντας νέους ορίζοντες. Πόσο μάλλον η τέχνη του drag, που προέρχεται από το περιθώριο και στάθηκε αρωγός σε εξεγέρσεις ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων ή ομάδων ανά τον κόσμο. Αυτό ακριβώς το αφήγημα προσπαθώ να μεταφέρω στο σήμερα μέσω της δικής μου έκφρασης, την πολιτική έκφραση του drag. Είναι επιτακτική ανάγκη της εποχής μας, τα κινήματα να έχουν συμπεριληπτική δράση, να έχουν απάντηση προς όλα τα ανοιχτά μέτωπα, προς όλες τις ανοιχτές πληγές μας. Και τα κουήρ προτάγματα είναι ένα από αυτά».
Η Ντιάνα Μάνεση, είναι «κορίτσι, είναι γυναίκα, είναι cis γυναίκα, είναι φεμινίστρια, είναι κουήρ, είναι λεσβία, είναι κουήρ λεσβία, είναι διδακτόρισσα και ανθρωπολόγος». Είναι κάποια που στράφηκε στην ποίηση ώστε «να εκφράσει αυτό που την έπνιγε». Μιλώντας για την ποίηση, μας λέει ότι για εκείνη το κουήρ στοιχείο δεν αφορά μόνο την ταυτότητά της, αλλά και την ίδια την κειμενική φόρμα. «Το κουήρ δεν είναι μόνο θέμα περιεχομένου αλλά και φόρμας. Με απασχολεί η συνομιλία της γραφής με άλλα μέσα έκφρασης, καθώς και ο πειραματισμός με την ίδια την πρώτη ύλη της γραφής». Σε αυτό συμφωνεί ο Φοίβος Δούσος, το ήμισυ από τα ΦΥΤΑ, το εννοιολογικό καλλιτεχνικό ντουέτο, που το συμπληρώνει ο Φιλ Ιερόπουλος. Ο Φοίβος έγραψε μαζί με την Ανδριάνα Μίνου την πρώτη κουήρ ελληνική όπερα: «Ορφέας 2021». «Ο τρόπος που γράφουμε έχει μια πολιτική σημασία», μας λέει και συμπληρώνει πως μέσα από την κουήρ πειραματική γραφή «μπορούμε με έναν τρόπο να αλλάξουμε τις δομές και τις φόρμες της γραφής και αυτό για μένα ήταν πολύ ενδιαφέρον. Από τα πρώτα μου βήματα σε κουήρ συλλογικότητες και ομάδες πάντα με ενδιέφερε ο τρόπος που γράφουμε αυτές τις ιστορίες, γιατί σκεφτόμουν ότι το κουήρ για μένα δεν είναι μόνο μια διαφορετική σεξουαλικότητα, αλλά είναι και ένας τρόπος που αμφισβητούμε την υπάρχουσα πραγματικότητα. Η κουήρ πειραματική γραφή, πάντα είχε ένα κομμάτι που αμφισβητούσε τις νόρμες της εποχής, αλλά όχι μόνο σε σχέση με τη σεξουαλικότητα, αλλά και σε σχέση με το τι είναι διανοητό ως τέχνη και ως γραφή».
Η Ντιάνα πιστεύει ότι η θεματολογία μιας κουήρ ποιητικής συλλογής αντλεί από το βίωμα και είναι αυτοβιογραφική, «χωρίς όμως να εξαντλείται εκεί, την νοιάζει και το “έξω”, οι “άλλοι”, η σύνδεση και αποσύνδεση με τον “έξω” κόσμο». Επίσης, όπως μας λέει, «η κουήρ γραφή αγκαλιάζει την ευαλωτότητα ως καταστασιακή ανθρώπινη συνθήκη. Δεν γράφεις για το “υψηλό”, το “μεγαλειώδες” και τα “ιδανικά”. Η κουήρ γραφή είναι μερική, θραυσματώδης και θραυσματική, ενσώματη και αντι-εξουσιαστική και έχει σίγουρα διαφοροποιηθεί από αυτό που λέμε “ανδρικό βλέμμα” (male gaze) στην καλλιτεχνική έκφραση».
Ο Ευά Παπαδάκης αναζητά την αλήθεια στην ευαλωτότητα και τη δύναμη στην ευαισθησία. Λογαριάζει τη ζωή ως μωσαϊκό προσωπικών και συλλογικών εμπειριών και γράφει, για να βρει και να χάσει τον εαυτό του. Το δικό του μωσαϊκό αποπειράται να συνθέσει και να αναλύσει με εργαλείο την ποίηση. «Οι αφηγήσεις μου συνδέονται με την ίδια μου την ύπαρξη, αποτελούν μέσο έκφρασης και αυτο-αποτίμησης, ανακαλύπτω και κατανοώ καλύτερα την ίδια μου την ταυτότητα. Ψυχοθεραπεία. Λειτουργούν ως μέσο σύνδεσης και δημιουργούν κοινότητες», αναφέρει στο Antivirus. Ο ίδιος υποστηρίζει πως η ποίηση ως αφηγηματικός τρόπος λειτουργεί και ως μοχλός για τη συλλογικοποίηση του προσωπικού βιώματος «Μέσα από τη γραφή μου αφηγούμαι την πάλη για αυτοπραγμάτωση και αποδοχή, τον αγώνα μας να αποκτήσουμε φωνή, να αντιμετωπίσουμε την καταπίεση και τις προκαταλήψεις, να σπάσουμε τα στερεότυπα και τα δεσμά του παρελθόντος, να ανοίξουμε δρόμους για την απελευθέρωσή μας. Την αναζήτηση της αμοιβαίας αγκαλιάς. Προς το παρόν αφηγούμαι το προσωπικό φορώντας προσωπεία. Σε επόμενά μου, ανέκδοτα προς το παρόν, έργα, αυτό είναι κάτι που αλλάζει. Υπάρχουν φωνές και προσωπικές ιστορίες που παραμένουν αόρατες, και πρέπει να δοθεί χώρος και αναγνώριση σε αυτές τις φωνές. Κι αυτό είναι κάτι που προσπαθώ να κάνω τώρα σε ένα writer’s room για μια τηλεοπτική σειρά όπου συμμετέχω, φροντίζοντας να υπάρχει όσο μεγαλύτερη διαθεματικότητα και αντιπροσώπευση γίνεται στις φωνές των πρωταγωνιστών».
Η σκηνοθέτης και παραγωγός θεάτρου, Εβίτα Ιωάννου, μας ήρθε από την Κύπρο και ανεβάζει αυτές τις μέρες το «5 Lesbians are eating a quiche». Απαντώντας στις ερωτήσεις του Antivirus, εντοπίζει τον σύγχρονο χαρακτήρα του νέου-ελληνικού κουήρ αφηγήματος στο ξεπέρασμα του «unhappy ending και του overdramatic queer representation και τη στροφή σε πιο empowering και positive αφηγηματικές μορφές. Για παράδειγμα η σειρά “Pose” είναι μια σειρά που περιλαμβάνει τον πόνο ως κληρονομιά της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, αλλά κατά βάση αποτελεί ένα motivational αφήγημα». Η ίδια σημειώνει πως είναι χρέος των κουήρ καλλιτεχνών να εμπλέκουν το κοινό τους στο αφήγημα: «Πιο άμεση μορφή συμμετοχής του κοινού από αυτό που συμβαίνει στην παράσταση δεν μπορώ να σκεφτώ, δηλαδή να μπαίνει σε μια διαδικασία το ίδιο το κοινό να φωνάξει με πάθος: Είμαι λεσβία».
Από την πλευρά της, η συγγραφέας και διδακτόρισσα Φιλοσοφίας, Γιώτα Τεμπρίδου, απαντά ότι «δεν ξέρω πώς ακριβώς να το ορίσουμε. Δηλαδή έχω μια τάση καμιά φορά να κοιτάω γύρω μου και να λέω ότι όλα είναι κουήρ και πάω σε “προστατευμένα μέρη” και μου φαίνεται ότι όντως όλα είναι κουήρ, το οποίο μάλλον αναιρεί την ουσία του. Νομίζω ότι σε βιβλία που γράφονται τώρα ή σε θεάματα, που μπορεί να παρακολουθώ, είναι πολύ έντονη η παρουσία του κουήρ. Προσπάθειες που γίνονται, όχι απαραίτητα από μεγάλους εκδοτικούς οίκους, αλλά από αυτοοργανωμένα εγχειρήματα, όπως είναι η “Μπαταρία”, είναι στην ουσία τους κουήρ. Οπωσδήποτε κουήρ είναι το βιβλίο “Λόλα Καραμπόλα” της Ερωφίλης Κόκκαλη. Το “40 γράμματα πένθους” της Μάριελ Νικόδημος, επίσης, μου φαίνεται ότι είναι στην πρώτη γραμμή της κουήρ ελληνικής αφήγησης. Ίσως είναι ένα από τα πιο κουήρ πράγματα που έχω διαβάσει και είναι γραμμένο στα ελληνικά».
Υπάρχει σύγχρονη κουήρ αφήγηση στην Ελλάδα; Υπήρξε παλαιότερα σε κάποια μορφή;
Η συγγραφέας, Ερωφίλη Κόκκαλη, δηλώνει ξεκάθαρα ότι πριν 30 και παραπάνω χρόνια υπήρχαν στην Ελλάδα κουήρ αφηγήματα, με κορυφαία τα έργα του Κώστα Ταχτσή. Βέβαια, οι δημιουργοί τους, όπως ο Ταχτσής, βίωναν τον προσανατολισμό και την ταυτότητά τους στα κρυφά. «Οι κουήρ αφηγήσεις του παρελθόντος υπήρξαν δομικές και ακόμα τις συζητάμε», τονίζει η Ερωφίλη και προσθέτει: «Υπάρχει ένα τεράστιο κενό ανάμεσα στους τότε συγγραφείς, που δεν ζουν σήμερα και στην κουήρ λογοτεχνία του σήμερα. Γιατί οι άνθρωποι που έγραψαν τα έργα που μπορούμε σήμερα να πούμε ότι είναι τα πρώτα κουήρ βιβλία, με κεντρικό πρόσωπο για μένα τον Κώστα Ταχτσή, ζούσαν σε μια εποχή, με επιχειρήσεις “Αρετή” από την αστυνομία και με έναν νόμο που έλεγε ότι όσοι ομοφυλόφιλοι και τρανς, με οποιονδήποτε τρόπο, έψαχναν εραστές, πελάτες ή οτιδήποτε κινδυνεύουν μέχρι και με εξορία. Και αυτό συνδεόταν άμεσα με έναν νόμο που είχε ψηφιστεί για τα αφροδίσια νοσήματα. Αυτή από μόνη της είναι μια τεράστια διαφορά και ευτυχώς που δεν ισχύει πια. Αλλάζει, όμως, όλο το πεδίο. Δηλαδή τότε υπήρχε το ψωνιστήρι. Σήμερα μόνο το ίντερνετ. Η γραφή προκύπτει από τη ζωή. Όταν, λοιπόν, το ΛΟΑΤΚΙ υποκείμενο ζούσε κυνηγημένο και απειλούμενο, κάθε ώρα και στιγμή για τα πάντα, αυτό από μόνο του δημιουργεί μια τεράστια διαφορά σε σχέση με το σημερινό ΛΟΑΤΚΙ υποκείμενο, που έχει κερδίσει ένα Σύμφωνο Συμβίωσης, διεκδικεί γάμο και τεκνοθεσία κ.λπ.»
Η Lafert, όπως και η Ερωφίλη, υποστηρίζει πως υπήρχε ανέκαθεν κουήρ αφήγηση στην Ελλάδα. Οι όροι εκφοράς αυτής της αφήγησης, κατά τη γνώμη της, αλλάζουν στη βάση συγκεκριμένων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών παραγόντων. Σημείο καμπής για την πολιτική οικονομία της σύγχρονης ελληνικής queer αφήγησης αποτέλεσε η δολοφονία της Zackie (Zαχαρία Κωστόπουλου). «Μετά τη δολοφονία της, θεωρώ πως άνοιξε μια νέα εποχή στα κουήρ προτάγματα, στην ορατότητα αλλά και στις διεκδικήσεις. Το λυπηρό είναι πως ο κόσμος και η μαζικότητα εκφράζονται σχεδόν πάντα από μια δολοφονία, βλέπε Γρηγορόπουλο, Φύσσα, Ζακ. Τότε ίσως είναι που ενεργοποιούνται τα αντανακλαστικά της ελληνικής κοινωνίας», αναφέρει στο Antivirus. «Σιγά-σιγά βλέπουμε να αρχίζει να αποκτά έδαφος στον χώρο της τέχνης η κουήρ έκφραση. Και αυτό οφείλεται στην επιμονή και στη δημιουργικότητα των ατόμων που καταπιάνονται με αυτό. Όλα τα πράγματα χρειάζονται χρόνο, ώστε να αποκτούν περισσότερη απήχηση. Βήμα-βήμα έρχεται η εξέλιξη. Με το πέρασμα των χρόνων και φυσικά με τη χειραφέτηση της κοινωνίας ταυτόχρονα και ειδικά των νέων γενεών που έρχονται όλο και πιο έτοιμες», συμπληρώνει.
Ο Φοίβος, αν και δραστηριοποιείται καλλιτεχνικά στο Λονδίνο αυτή την περίοδο, τα τελευταία 10-12 χρόνια έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη κουήρ ελληνική γραφή. Πρώτα με το αυτο-οργανωμένο εκδοτικό εγχείρημα «Queer Ink», που κυκλοφόρησε μερικές εκδόσεις, «όπου όλοι, όλες και όλα έχουν μια αναφορά στην κουήρ ζωή, αλλά προσπαθούν να μιλήσουν και μια νέα γλώσσα». Ορόσημο, όμως, αποτέλεσε η όπερα «Ορφέα 2021» που ανέβηκε από τη Λυρική Σκηνή, λόγω του κορονοϊού μαγνητοσκοπήθηκε και τελικά προβλήθηκε σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο. Ήταν ίσως το πιο «εξαγώγιμο» ελληνικό προϊόν της σύγχρονης κουήρ αφήγησης.
Το Ody Icons ζει στην Αθήνα και δημιουργεί κουήρ ηχοτοπία – ολοκληρωμένα μίνι μουσικά άλμπουμ που συνοδεύονται από βίντεο και performance. Παρομοιάσαμε τα βίντεο-κλιπ του με ταινίες μικρού μήκους και εκείνο μας είπε ότι με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί ένα είδος αφήγησης, μια ιστορία. «Όταν έρθει η στιγμή τα τραγούδια να αποκτήσουν εικόνα, φαντάζομαι μέσα σε ποια ιστορία θα χωρέσει το τραγούδι». Για το ίδιο, η κουήρ αφήγηση είναι πλέον πολύ πιο ορατή από ό,τι στο παρελθόν. Όπως εξηγεί, «τη βλέπουμε κάπως περισσότερο, χωρίς να μας τυφλώνουν τόσο πολύ πια τα φώτα της ομοφοβίας». Και δίνει κάποια παραδείγματα: «Βλέπουμε μουσικά βίντεο που είναι γεμάτα κουήρ σύμβολα. Κουήρ καλλιτέχνες θριαμβεύουν, ενώ απολαμβάνουν το 100% των εαυτών τους. Περισσότερο φυσικά εκτός Ελλάδας όπως Sam Smith, Lil Nas X, Christine and the Queens, η ράπερ 070 Shake, κ.ά. Αλλά ακόμα και σε τοπικό επίπεδο, έχουμε περισσότερες αναφορές πια. Έχουμε κι εμείς έναν Kristof, έναν Ακύλλα, έχουμε μια Dolly Vara, ένα Capétte, μια Matina Sous Peau, έναν Evripidis and his tragedies, μια Krista Papista. Έχουμε πλέον, δειλά, αμφι-αναφορές και σε πιο μέινστριμ τραγούδια, που όσο κι αν έχουν την προβληματική τους, για άλλους λόγους, ανοίγουν και κανονικοποιούν τουλάχιστον το ζήτημα της σεξουαλικότητας. Απλώς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι έχει περάσει πριν απ’ όλα μας ένας Χατζιδάκις, ένας Γιώργος Μαρίνος, ένας Κραουνάκης, μια Πάολα Ρεβενιώτη, μια Λένα Πλάτωνος, οι Στέρεο Νόβα, ο Βδέλυγμα και ολόκληρα τρανς και γκέι κινήματα για να φτάσουμε εμείς σήμερα να χωράμε περισσότερο».
Η Χριστίνα συμφωνεί λέγοντας ότι στην Ελλάδα, «πολλοί καλλιτέχνες προσπαθούν να δημιουργήσουν κωμωδία και να υπάρξουν αυτόνομοι ως υποκείμενα των αστείων τους. Χωρίς να ενισχύουν τα στερεότυπα, χωρίς να προσπαθούν να γίνουν “αποδεκτοί” σε ένα περιβάλλον εχθρικό προς αυτούς». Η κωμωδία είναι πολλές φορές στενά συνυφασμένη με τα σεξιστικά, ομοτρανσφοβικά και χονδροφοβικά αστεία κυρίως προερχόμενα από cis στρέιτ άνδρες. Ωστόσο, η Χριστίνα θεωρεί ότι «η απουσία αυτού του παρωχημένου αφηγήματος δημιουργεί από μόνη της ένα κουήρ περιβάλλον. Έχει σημασία, να δημιουργήσουμε κωμωδία που δεν θα περνάει ως κανονικότητα τη βία και τον αποκλεισμό που δέχονται οι κουήρ καλλιτέχνες στη χώρα». Συνεχίζει λέγοντας ότι «αυτή είναι η πραγματικότητα της κωμωδίας. Είναι εύκολο να γίνεις αποδεκτό ως κουήρ άτομο, όταν πατάς πάνω στην αυτοϋποτίμηση και στην ενίσχυση των στερεοτύπων, όταν όμως ξεφεύγεις από αυτά γίνεσαι απειλή». Και η Ντιάνα πιστεύει ότι έχουν υπάρξει αλλαγές τα τελευταία χρόνια, ειδικά στο κομμάτι της φιλοξενίας κουήρ αφηγήσεων από χώρους τέχνης, εκδοτικούς οίκους αλλά και μέσω της πραγματοποίησης σχετικών εκδηλώσεων. «Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί ένας κύκλος ανθρώπων στον χώρο της γραφής που έχουν τέτοιο προσανατολισμό. Αξίζει να αναφέρω την ομάδα των Μωβ Μεδουσών και το διήμερο φεστιβάλ “Φύλο και Λογοτεχνία” που έγινε τον Μάιο, το εκδοτικό εγχείρημα της “Μπαταρίας” με τα DIY zines, καθώς και το περιοδικό “Τεφλόν” (που χρόνια τώρα συνεισφέρει στο χώρο της ποίησης σε αντίξοες συνθήκες)», λέει η Ντιάνα. Σύμφωνα με τα λεγόμενά της, πολλοί εκδοτικοί οίκοι τολμούν να φιλοξενήσουν κουήρ έργα, είτε επειδή τους ενδιαφέρει η κουήρ φεμινιστική γραφή είτε επειδή το χρησιμοποιούν καιροσκοπικά και μπαίνουν σε αυτό «μιας και είναι της μόδας», υποστηρίζει. Βέβαια, με το όλο και αυξανόμενο ενδιαφέρον να παραχθούν κουήρ αφηγήσεις, υπάρχει ο κίνδυνος κανονικοποίησής τους. Ωστόσο, έχοντας στο μυαλό μας ότι η χώρα έχει πληθώρα συντηρητικών στοιχείων, οι εκδοτικοί οίκοι, που επιλέγουν να ασχοληθούν με τέτοια θέματα πάντα ρισκάρουν το να μην «κερδίσουν» και πολλά από αυτό. Όπως λέει η Ντιάνα, «υπάρχουν πλέον εκδοτικοί οίκοι που θα τολμήσουν να φιλοξενήσουν το έργο μιας λεσβίας, ενός τρανς άτομου, ενός γκέι με το ρίσκο να μην είναι τόσο κερδοφόρο για το μέινστριμ αναγνωστικό κοινό».
Μιλώντας για τον «Ορφέα» του 2021, ο Φοίβος επισήμανε ότι: «Όταν εμείς κληθήκαμε να πούμε μια ιστορία σε έναν αρκετά μέινστριμ θεσμό, όπως είναι η Λυρική Σκηνή, είχε προηγηθεί πριν 10 χρόνια η διαμαρτυρία των μουσικών, που αρνήθηκαν να παίξουν σε ένα έργο όπου υπήρχε ένα γκέι φιλί. Τώρα είπαμε ότι πρέπει να φύγουμε από τα γκέι φιλιά. Να πάμε λίγο παραπάνω, να βρούμε πιο σύνθετες ιστορίες, που έχουν περισσότερες αντιθέσεις μέσα τους. Για μένα αυτό ήταν το διακύβευμα».
Η Johnna Sachpazis είναι τρανς εικαστικός, που ζούσε και δημιουργούσε μέχρι φέτος τον Ιούνιο φωτογραφικά γλυπτά και πίνακες ζωγραφικής στο Λονδίνο, και πλέον αποφάσισε να συνεχίσει να δημιουργεί στην Ελλάδα. Μέσα από τα έργα της θέλει να αναπαριστά το τρανς βίωμα. Στην ερώτησή μας για το αν υπάρχει σύγχρονη ελληνική κουήρ αφήγηση, ως εικαστικός απαντά ότι «εννοείται πως υπάρχει. Ειδικά τα τελευταία χρόνια, αυτό γίνεται ακόμα πολύ πιο έντονο. Και πιο συγκροτημένο νομίζω, από πολλές πλευρές. Κι είναι κάτι που σίγουρα με κάνει να νιώθω και μια χαρά και μια, προσωπικά για μένα, ασφάλεια. Επειδή θα μετακομίσω στην Αθήνα και η ασφάλεια με απασχολεί γενικά. Με χαροποιεί όλη αυτή η παρουσία που βλέπω τα τελευταία χρόνια, από πολλά κουήρ καλλιτέχνα, στα οποία τους δίνεται λίγο παραπάνω από ό,τι στο παρελθόν χώρος να εκφραστούν και να μιλήσουν για τα βιώματά τους και να συμμετάσχουν σε ωραία projects. Και προσωπικά για μένα είναι και μία πρόκληση, που με ενδιαφέρει και σαν καλλιτέχνιδα. Δηλαδή τώρα ένα έργο που το έχω εκθέσει εδώ πέρα στο Λονδίνο, σε διάφορα σημεία, σε διάφορες εκθέσεις, θα πάει στην Αθήνα και με απασχολεί: Στην Αθήνα πώς θα είναι η ανταπόκριση του κοινού;».
Στον τομέα της λογοτεχνίας, ένα έργο που κυκλοφόρησε τον Μάιο η Γιώτα, σπάει τα στερεότυπα από τον τίτλο: Ονομάζεται «Διήγημας» (ο). Η ίδια μας λέει: «Είμαι πολύ σίγουρη ότι υπάρχει σύγχρονη ελληνική κουήρ αφήγηση. Κάναμε πρόσφατα ένα αφιέρωμα στο “Φρέαρ”, που είναι ένα απολύτως μη κουήρ περιοδικό, αλλά το αφιέρωμα αφορούσε ακριβώς την κουήρ λογοτεχνία. Χάρηκα πάρα πολύ, γιατί διαβάστηκε από πάρα πολύ κόσμο, ο οποίος έρχεται πρώτη φορά σε επαφή με την κουήρ λογοτεχνία. Υπάρχει σίγουρα ενδιαφέρον για την κουήρ αφήγηση. Δεν είναι 100% σίγουρο ότι είναι αυθεντικό. Νομίζω ότι παρασυρόμαστε και λίγο από την αγορά, που τώρα πολλοί εκδοτικοί οίκοι αναζητούν κουήρ βιβλία. Ίσως επειδή και παγκοσμίως έχουν δοθεί μεγάλα βραβεία σε τέτοια βιβλία πρόσφατα».
Όταν ρωτήσαμε την Ερωφίλη αν το «Λόλα Καραμπόλα» διαβάστηκε και από μη κουήρ κοινό, μας είπε: «Έχω πάρει μηνύματα και από μη κουήρ άτομα, που όμως έχουν κουήρ άτομα στον κύκλο τους και, ίσως με αφορμή τη “Λόλα Καραμπόλα” έκαναν μια επαναδιαπραγμάτευση κάποιων απόψεων, κάποιων συμπεριφορών κ.λπ. Υπάρχουν κάποια σημεία που σίγουρα η ταύτιση για τα κουήρ άτομα είναι πιο συχνή, το bullying στο σχολείο, η επιτήρηση φύλου στο σπίτι, στα οικογενειακά σπίτια, σίγουρα το τραύμα του κουρέματος δια της βίας. Η ενδοοικογενειακή βία».
Η Εβίτα πιστεύει πως «τώρα ξεκινά να διαμορφώνεται μια σύγχρονη queer αφήγηση σε Κύπρο και Ελλάδα. Το “5 lesbians eating a quiche” θεωρώ πως είναι μέρος αυτής της αφήγησης». Η ίδια ξεκίνησε να γράφει το προσωπικό της κουήρ “αφήγημα” στην ηλικία των 20 όταν είπε στη μητέρα της πως είναι λεσβία και εκείνη της απάντησε απλώς: «Λες να μην το ξέρω;». Η ίδια εντοπίζει την αναγκαιότητα των προσωπικών και συλλογικών κουήρ αφηγήσεων στην αποκαθήλωση της εξής αλήθειας: «Στο αυτονόητο, να πούμε πως τα κουήρ άτομα δεν είμαστε τραγικοί ήρωες, να υιοθετήσουμε ένα πιο positive και empowering αφήγημα για το queerness, γιατί μπορεί να είμαστε στο 2023, αλλά στο Τέννεσι απαγορεύτηκαν τα drag shows και στη Φλόριντα έχουμε την “don’t say gay policy”. Νομίζω πως ήρθε η ώρα να πάμε full force: We are here, we are queer». «Πρέπει να σιγουρέψουμε πώς θα ξεπεράσουμε το ενοχικό. Πρέπει να διώξουμε την ενοχή ακόμα και απ’ τις προσωπικές μας αφηγήσεις», συμπλήρωσε.
Είναι σημαντική η αντιπροσώπευση και η ορατότητα του κουήρ βιώματος
Για τον Harry Saxon είναι σημαντικό να υπάρχει αντιπροσώπευση και ορατότητα, καθώς αυτές οι δύο συνθήκες επιτρέπουν στα άτομα «να εκφράσουν την ταυτότητά τους με αποκλειστικά δικούς τους όρους». Ο Harry Saxons είναι εικονογράφος και έχει τη δική του στήλη στο Antivirus, με τίτλο «trans talk». Σύμφωνα με εκείνον, η κουήρ έκφραση που είναι ορατή βοηθάει άλλα άτομα να ταυτιστούν με αυτήν, όταν τα ίδια δεν ακούγονται δημόσια. «Η τέχνη μπορεί να δώσει ελπίδα στο ίδιο το άτομο που δημιουργεί αλλά και στα άτομα που τη λαμβάνουν», προσθέτει.
Ο Αύγουστος, ένα trans-masc, non-binary άτομο και εικονογράφος όπως ο Harry, συμφωνεί με τον τελευταίο, λέγοντας ότι «η κουήρ αντιπροσώπευση είναι σημαντική σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης αλλά και της δημόσιας ζωής εν γένει, οπότε και για τον χώρο της εικονογράφησης». Συνεχίζει λέγοντας ότι η αντιπροσώπευση βοηθάει την ψυχική υγεία των ατόμων που νιώθουν διαφορετικά. «Πιστεύω ότι μπορεί να αποτελέσει έναν αποτελεσματικό δρόμο για την αποδοχή της. Αν κρίνω από μένα, είναι μεγάλη ψυχική βοήθεια για τους ανθρώπους που οι ίδιοι νιώθουν διαφορετικοί να μπορούν να δουν/διαβάσουν/ακούσουν άτομα παρόμοια με εκείνα να έχουν φωνή και δημιουργικό έργο».
Η Αριάδνη Τζουνάκου, και αυτή ως κουήρ εικονογράφος, θεωρεί ότι πράγματι η ταύτιση και το κοινό βίωμα πολλές φορές είναι απαραίτητα για τα μικρότερα σε ηλικία κουήρ άτομα. «Ως έφηβη είχα ανάγκη να δω εικόνες ανθρώπων που έχουν κοινά με εμένα βιώματα και επιθυμίες. Στον κόσμο μας υπάρχει ποικιλομορφία ταυτοτήτων, ιδεών, τρόπων ζωής. Οι queer ταυτότητες είναι μέρος αυτής της πραγματικότητας και η συμπερίληψή τους μπορεί να προσφέρει υπέροχες δημιουργίες για όλα τα γούστα».
Η ηθοποιός, Kassandra El Najjar, που γεννήθηκε στη Συρία, αλλά ζει στην Αθήνα εδώ και πολλά χρόνια, έχει την αίσθηση, όπως μας λέει, «ότι υπάρχει ανάγκη για μοίρασμα και είναι σημαντικό να ακουστούν ιστορίες, και να δούμε καινούργια παραδείγματα, μεταξύ μας, μέσα στην κοινότητα αλλά και εκτός. Να βγουν έξω στο φως. Ειδικά από φωνές που είναι πιο ευάλωτες και ίσως λιγότερο προνομιούχες».
Στο ποίημά του «Θρύψαλα», ο Ευά μιλά για τη θρυμματισμένη επιθυμητική ζωή. «Η ζωή που θέλουμε να ζήσουμε είναι σαν θρύψαλα, ένα μωσαϊκό εμπειριών, αποτελούμενη από αγάπη, ελευθερία και αυθεντικότητα. Μια ζωή που εκπέμπει φως στα σκοτάδια. Η επιθυμητική αυτή ζωή είναι πρόκληση και ελπίδα. Για τα νέα κουήρ παιδιά, προσδοκώ μια ζωή γεμάτη αγκαλιές, ανοιχτά μυαλά, καρδιές γεμάτες αγάπη. Να ανακαλύψουν την ομορφιά στην ποικιλομορφία τους. Να βρουν κοινότητα και συμπαράσταση σε ομό-πνεύματα και να ανθίσουν σε έναν κόσμο που τους αποδέχεται ολοκληρωτικά», αναφέρει σχετικά. Και ως προς τη σχέση μεταξύ queerness και ευαλωτότητας σημειώνει: «Τα queer άτομα είμαστε αυτοστιγμεί ευάλωτα, αλλά φυσικά δεν είμαστε τα μόνα εκτεθειμένα σε μια “ετεροκανονική” ελληνική πραγματικότητα. Προσωπικά, προσπαθώ να ανασκάφω και να μου επιτρέπω την ευαλωτότητα, γιατί είναι τις στιγμές εκείνες που ανακαλύπτω την αλήθεια μου. Στην αγκαλιά της ευαισθησίας “αγκαλιαίνομαι”. Η δύναμή μου βρίσκεται στην ευαισθησία μου».
Η Ερωφίλη εμπνέεται από τη ζωή της, ως πολιτικοποιημένη τρανς συγγραφέας, για να γράφει: «Τη Λόλα την έγραψα πολύ στοχευμένα, παρακολουθώντας πώς μεγαλώνει ένα τρανς παιδί από το νήπιο μέχρι την έκτη Δημοτικού. Γιατί ήθελα να εστιάσουμε σε αυτή την παιδική ηλικία, στην κουήρ παιδική ηλικία. Και ήθελα να μπορέσουμε να την ξανασυζητήσουμε με τους όρους του “μετά” και ίσως και λίγο συγκριτικά με το πόσο έχουν αλλάξει τα πράγματα και πόσο λιγότερο καταπιέζονται σήμερα τα κουήρ παιδιά στο σχολείο και στην οικογένεια».
Η ίδια ετοιμάζει άλλα δύο κουήρ βιβλία, που είναι πάλι εμπνευσμένα από τα βιώματά της, αλλά αυτή τη φορά από την πολιτική δράση της. Η Γιώτα μας λέει: «Εμένα το κουήρ γενικά μου φαίνεται ότι είναι στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντός μου και μπαίνω απολύτως βιωματικά σε αυτό, με νοιάζει πάρα πολύ. Λίγο πολύ αισθάνομαι ότι τα πιο πολλά πράγματα που γράφω με πάνε αυτόματα προς τα κει από μόνα τους. Υπάρχουν κουήρ μικροδιηγήματα σε όλα τα βιβλία μου. Βέβαια, το πιο εύκολα ορισμένο ως κουήρ, είναι το βιβλίο που κυκλοφόρησα τώρα, μια νουβέλα, ο «Διήγημας». Εδώ οι θεματικές είναι η σχέση των λογοτεχνικών ειδών και η έμφυλη βία, αλλά και ευρύτερα το έμφυλο, με το οποίο, όπως με έχουν “κατηγορήσει”, έχω εμμονή».
Η πραγματικότητα επηρεάζει και τη γραφή του Φοίβου: «Ενώ ξεκινήσαμε να γράφουμε τον “Ορφέα”, έγινε η δολοφονία του Ζακ, οπότε μετά αποφασίσαμε ότι θέλαμε σίγουρα να μιλήσουμε για αυτό, γιατί ήταν πάρα πολύ κεντρικό στη ζωή μας εκείνη την περίοδο. Τελικά, καταλήξαμε να γράψουμε αυτή την ιστορία, όπου ο Ορφέας, στο δικό μας έργο, είναι ο πρώτος ανοιχτά γκέι πρωθυπουργός της Ελλάδας. Δεν είναι απλά ένας γκέι χαρακτήρας»,
Κουήρ vs μέινστριμ
Στη συγκεκριμένη όπερα, ο Φοίβος και η Ανδριάνα ήθελαν να συμπεριλάβουν «και το ερώτημα του πώς η γκέι πολιτική μπορεί να γίνει μέινστριμ και πώς αυτό μπορεί να μην είναι και καλό στο τέλος. Δηλαδή, πώς μπορεί αυτή η ενσωμάτωση να μην είναι με τους όρους που εμείς θεωρούμε πολιτικά καλούς. Δημιουργήσαμε έναν χαρακτήρα που είναι γκέι μεν, αλλά είναι κι ένας φιλελεύθερος ηγέτης, προνομιούχος, λίγο λαϊκιστής, λίγο υπερφίαλος. Θέλαμε να δείξουμε αυτή την αντίθεση ανάμεσα στους πιο συντηρητικούς γκέι πολιτικούς και στους πιο π.χ. αντιεξουσιαστές κουήρ. Και καταλάβαμε (σ.σ. από τη διεθνή απήχηση που είχε η όπερα «Ορφέας 2021») ότι στην πραγματικότητα αυτή η αντίθεση δεν έχει να κάνει μόνο με την κουήρ κοινότητα. Είναι η ιστορία στην πραγματικότητα όλων των ριζοσπαστικών κινημάτων που σε κάποια στιγμή φτάνουν να γίνονται μέινστριμ. Οπότε αυτό με έναν τρόπο συνομιλεί με κάτι αρκετά κεντρικό στην πολιτική ιστορία του εικοστού αιώνα».
Ρωτήσαμε τη Γιώτα αν το κουήρ αφηγηματικό έργο που περιέχει συμβάσεις για να είναι αρεστό στο ευρύτερο κοινό, παύει να είναι κουήρ: «Ναι, νομίζω ότι χάνουμε την ουσία του κουήρ εκεί». Αντίστροφα, με αφορμή την ένταξη ενός μέινστριμ τραγουδιού στο πλαίσιο της drag performance της Lafert, τη ρωτήσαμε σχετικά με την οικειοποίηση μέινστριμ αφηγημάτων από κουήρ άτομα αλλά και τη συμβολή του κουήρ βλέμματος στη νοηματοδότησή τους: «Τα κουήρ άτομα δεν είναι κάτι ξεχωριστό από τα άτομα της υπόλοιπης κοινωνίας. Είμαστε αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικού συνόλου ως προς τα συναισθήματα, τον έρωτα, τις απώλειες, τα βιώματα, την καθημερινότητα, τις χαρές και τις λύπες. Άρα κάθε τι, μέσα στην τέχνη, μας αφορά, μας εκφράζει ή όχι, αναλόγως βέβαια του περιεχομένου. Οποιοδήποτε κουήρ άτομο ταυτιστεί με κάτι μέινστριμ, μπορεί να το κάνει κομμάτι της δικής του έκφρασης. Και ίσως να πετύχει η ταύτιση τόσο, ώστε να γίνει πιο κατανοητό απ’ το κοινό, να επικοινωνηθούν άμεσα τα συναισθήματα και ο εσωτερικός κόσμος του».
Για να κλείσουμε με μια θετική νότα, το γεγονός ότι η πλειοψηφία των ατόμων με τα οποία μιλήσαμε ετοιμάζουν κάτι, δείχνει την αλλαγή για την οποία συζητάμε. Η κουήρ αφήγηση είναι εδώ, ενώ τα cis ετεροπατριαρχικά βλέμματα θέλουν να τη λογοκρίνουν και να τη φιμώσουν. Το Ody παρουσίασε στις 25 Μαΐου μια συναυλία, με τη μορφή ολοκληρωμένης ιστορίας, το «Polydrama». Όπως λέει, «πρόκειται για μια συναυλία, μια μουσική παράσταση στην οποία λέμε όλα τα τραγούδια του δίσκου που φέρει το ίδιο όνομα, και που θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο. Το καλοκαίρι θα παρουσιάσουμε το “Polydrama” σε διάφορα φεστιβάλ και συναυλίες, ενώ μέσα στον Μάιο βγήκε και το “Sόse”, το πρώτο single από τον δίσκο και συνοδεύεται από το ανάλογο βίντεο. Αυτή τη στιγμή ετοιμάζουμε το επόμενο βίντεο για το τραγούδι που θα βγει το καλοκαίρι».
Η Χριστίνα αυτόν τον καιρό ετοιμάζει ένα Queer Comedy Festival, κάτι που δεν έχει υπάρξει ξανά στην Ελλάδα. Σκοπός αυτού του φεστιβάλ είναι να «δώσει χώρο και βήμα σε νέους καλλιτέχνες να συνυπάρξουν σε ένα φεστιβάλ μαζί με γνωστά ονόματα από την Ευρώπη, αλλά και στο κοινό της Αθήνας να έρθει σε επαφή με την κωμωδία που δεν θα βρει εύκολα στην πόλη».
Είναι σημαντικό, όμως, να τονίσουμε και την επισφάλεια που βιώνουν τα κουήρ καλλιτεχνά και οι κοινωνικοί επιστήμονες όπως η Ντιάνα. Η ίδια αναφέρει ότι «από τη διαρκή αναζήτηση εργασίας, τον συνδυασμό πολλαπλών εργασιών μέχρι την αναπαραγωγή τους δεν μένει πολύ ενέργεια και μυαλό για γράψιμο». Ωστόσο, επιθυμεί να δημιουργήσει «μια συλλογή των κατακερματισμένων κειμένων» της. Αυτή θα είναι η δεύτερη δουλειά της μετά την ποιητική συλλογή «Μια και ολόκληρη: Μια χαψιά», που εκδόθηκε από το Queer Ink. «Το βιβλίο πωλείται ακόμη από το εκδοτικό εγχείρημα “Μπαταρία”», προσθέτει.
Η Lafert θα συμμετέχει, με μία πλειάδα καλλιτεχνών, στο αυτοχρηματοδοτούμενο μιούζικαλ «Μια Ηρώ για μια Μέρα», που αφορά τον πανταχού παρών σεξισμό και σύντομα θα ανέβει στην Αθήνα. H Γιώτα ετοιμάζει σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Ψηφίδες» και τον Χρίστο Μάη έναν μεγάλο τόμο για το κουήρ, που θα περιέχει κείμενα βιωματικά, κείμενα για την τέχνη, με έμφαση στη λογοτεχνία και τα εικαστικά, καθώς και δοκίμια και μελέτες. Αναμένεται να κυκλοφορήσει το 2024.
Ένα από τα φωτογραφικά γλυπτά της Johnna θα έρθει τον Ιούλιο σε μία ομαδική έκθεση, για πρώτη φορά στην Αθήνα, ενώ η ίδια συνεχίζει τη δημιουργική της πορεία, αυτή την περίοδο, με πίνακες ζωγραφικής, με στόχο να κάνει την πρώτη ατομική της έκθεση. Τα ΦΥΤΑ (Φοίβος Δούσος & Λιλ Ιερόπουλος) δουλεύουν σε δύο projects: Ένα ποιητικό ντοκιμαντέρ που λέγεται «Avant Drag» και παρουσιάζει τις ιστορίες διαφόρων drag performers από την Αθήνα. Κι ένα καινούριο θεατρικό έργο, που λέγεται «Απλά μαθήματα αυτοβελτίωσης». Είναι μια κριτική, όπως μας λέει ο Φοίβος, «στην κουλτούρα της αυτοβελτίωσης, η οποία έχει γίνει λίγο τρομακτικά πανταχού παρούσα και θεωρώ ότι έχει διάφορα προβλήματα σαν αφήγηση». Ο Ευά μας είπε για τα ανέκδοτα έργα του, που υπερβαίνουν το προσωπικό και μεταφράζουν σε κείμενο «φωνές και προσωπικές ιστορίες που παραμένουν αόρατες, και πρέπει να τους δοθεί χώρος και αναγνώριση». Τώρα φροντίζει συγγραφικά «να υπάρχει όσο μεγαλύτερη διαθεματικότητα και αντιπροσώπευση γίνεται στις φωνές των πρωταγωνιστών», σε μια νέα τηλεοπτική σειρά, που θα δούμε σύντομα.
Συμπέρασμα
Τι είναι, λοιπόν, κουήρ τέχνη; Μέσα από την παραπάνω συζήτηση γίνεται αντιληπτό ότι οι κουήρ αφηγήσεις δεν μπορούν να ενταχθούν πλήρως σε ένα μέινστριμ πλαίσιο. Παράλληλα, όμως, οι αναφορές, η έμπνευση και το μέσο ή χώρος έκφρασης των διαφόρων ιστοριών μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Αυτό δεν κάνει τις ιστορίες λιγότερο κουήρ, αλλά μας δείχνει την ανάγκη ύπαρξης ορατότητας και αντιπροσώπευσης. Η ρευστότητα της σημασίας της κουήρ αφηγηματικής τέχνης αποδεικνύει ότι δεν μπορεί να οριοθετηθεί και να οριστεί συγκεκριμένα, αλλά να αφεθεί ελεύθερα νοηματοδοτούμενη από τα ίδια τα άτομα που τη δημιουργούν και την ακολουθούν. Υπάρχει, τέλος, ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για το κουήρ στοιχείο, κάτι που είναι φυσικά θετικό, αλλά παρατηρείται και μια ολοένα αυξανόμενη τάση κανονικοποίησής του και υιοθέτησής του από πιο συντηρητικούς θεσμούς. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει και στην ακύρωση των κουήρ στοιχείων των αντίστοιχων αφηγήσεων, όπως μας είπαν και κάποια άτομα. Ωστόσο, αυτό το ενδιαφέρον βλέπουμε πλέον και στην Ελλάδα να ανοίγει περισσότερες διεξόδους δημιουργίας, υποστηρικτικά «κανάλια» που αγκαλιάζουν τις κουήρ ιστορίες, όπως είναι εκδοτικοί οίκοι, ιδρύματα πολιτισμού και χώροι τέχνης.
κείμενο: Ανδρομάχη Κουτσουλέντη, Πέτρος Αλεξανδρής, Θεοδόσης Γκελτής & Χριστίνα Μαργιώτη
