Καθόμουνα και χάζευα κάτι τέκνα που παίζαν μπάσκετ σ’ ένα γηπεδάκι, εκεί κάτω στον Πειραιά, παραθαλάσσια στη Φρεαττύδα. Σιγά σιγά έβγαζαν τα φανελάκια τους κι έμειναν όλα τους γυμνόστηθα.
Κι εγώ μπανίζοντας τα τεκνά, ένιωσα σαν τον Τσαρούχη, που θαύμαζε τους λαϊκούς άνδρες της εποχής του. Κάπου εδώ τριγύρω σκέφτηκα θα περπατούσε. Κι ανάμεσα σε νεοκλασικά και κακοτράχαλους δρόμους θα έριχνε και κάνα βλέφαρο, μπας και τσιμπήσει κανέναν ναύτη για να τον εζωγραφίσει. Κι αμέσως μονολόγησα η άτεχνη κι ακόλαστη «πω πω… μιλάμε ο τύπος ζωγράφισε την καύλα της αδερφής.» Η΄μήπως λέω ανοησίες και το πεινασμένο μου μάτι δημιουργεί φαντασιώσεις; Γιατί, αν το καλοσκεφτείς ,σχεδόν πουθενά δεν αναλύεται το έμφυλο και σεξουαλικό στοιχείο στο έργο του. Η αίσθηση που έχω για τους ναύτες και τους φαντάρους του είναι ότι έχουν μείνει στην ιστορία ως προϊόντα «ελληνικότητας» και εξύμνησης μιας κάποιας λαϊκής ανδρικής ψυχής. Ποια ψυχή καλέ; Εγώ βλέπω “ομόφυλα” σώματα να καυλώνουν.
Γι’ αυτό άλλωστε κάθε φορά που βλέπω τα ανδρικά πορτραίτα του Τσαρούχη σκέφτομαι το εικαστικό έργο του Tom of Finland. Ο Touko Laaksonen, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, έχει καταγραφεί στην ιστορία για την απεικόνιση υπερβολικά αρρενωπών ανδρών που απολαμβάνουν την ομοφυλόφιλη σεξουαλικότητά τους και κατακλύζονται από αναίσχυντη ηδονή και απόλαυση[1].
Θα μου πεις, κάτι τέτοιο δεν υπάρχει στο έργο του Τσαρούχη, κι εγώ θα σού πω ότι είναι άλλο το πολιτισμικό πλαίσιο και ότι όντως παρόλο που δεν είναι απενοχοποιημένη η ομοφυλόφιλη ανδρική επιθυμία, είναι σίγουρα έκδηλη. Γιατί για μένα το κοινό στοιχείο ανάμεσα στους δυο καλλιτέχνες είναι ότι απεικόνισαν εκπροσώπους της αρρενωπότητας μέσα σε ομόφυλα σεξουαλικά πλαίσια. Ο macho άνδρας που φορά στολή δεσπόζει στο καλλιτεχνικό έργο και των δυο ζωγράφων.
Εν τω μεταξύ ο τίτλος για το παρόν κείμενο στριφογύριζε στο μυαλό μου καιρό τώρα, αλλά κάτι μου έλειπε για να αρχίσω. Και ξαφνικά μέσα στο Instagram πέφτω πάνω σ’ ένα παιχνίδι ερωταπαντήσεων τύπου True or False (αλήθεια ή ψέμα) στα story ενός Γερμανού γκέι φίλου. Οι ερωτοαπαντήσεις σχετίζονταν με τις σεξουαλικές πρακτικές που του αρέσουν. Ορισμένες, λοιπόν, από αυτές τις παρουσίασε με φόντο έργα του Τσαρούχη και ήταν σαν να βάφτισε ξανά τα έργα και να τους έδωσε μια νέα εντελώς δηλωτική queer ονομασία. «Σε έχουν πιάσει να κάνεις sex σε δημόσιο χώρο;» «Έχεις κάνει sex σε πλοίο;» «Έχεις σελίδα στο only Fans;» «Έχεις συνέχεια όρεξη για σεξ;»
Και τώρα θα μου πεις ότι ευτελίζω την τέχνη και γίνομαι χυδαίος. Μα γιατί κάθε φορά που η κουβέντα έρχεται στο sex και καλά κατεβαίνει το επίπεδο. Αυτό δεν το καταλαβαίνω. Μου φαίνεται αδιανόητο κάποιο άτομο να ασχοληθεί με το έργο του Τσαρούχη και να μην εστιάσει στο σεξουαλικό κομμάτι. Βέβαια, αν κάνεις μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο η πλειονότητα των κειμένων που θα βρεις τιτλοφορούνται, κάπως έτσι «Γιάννης Τσαρούχης : Το ιδανικό της ελληνικότητας», «Τσαρούχης: Ένας στοχαστής της ελληνικότητας», κ.α. Ανάμεσα τους, αυτό που μου κέντρισε το ενδιαφέρον είναι ο σχολιασμός του Αλέκου Λεβίδη για την «Ξεχασμένη Φρουρά» . Γράφει, λοιπόν, ότι το έργο αυτό «δεν είναι παρά μια εκτεταμένη σκηνοθεσία μιας Νέκυιας. Οι τρεις αυτοί άντρες, εκείνος με τα ναυτικά, ο γυμνός και ο γυμνός με τη ζώνη, έχουν κατέβει στον Κάτω Κόσμο και στοχάζονται το μάταιο του βίο»[2]. Επιτρέψτε μου να βλέπω κάτι άλλο.
η ξεχασμένη φρουρά (1956)
Εγώ βλέπω τρεις άντρες σε καυλωτική συνδιαλλαγή. Η δε ζώνη του γυμνού με παραπέμπει κατευθείαν σε πορνό με jock φετίχ. Δεν υποτιμώ, ούτε ακυρώνω τον σχολιασμό περί του Κάτω Κόσμου. Αυτό είναι η τέχνη. Το κάθε άτομο βλέπει ό,τι θέλει. Απλά, αναρωτιέμαι γιατί η δική μου η ματιά είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Φυσικά υπάρχει η ματιά του Δημήτρη Παπανικολάου που τοποθετείται επακριβώς στις αναρωτήσεις μου γράφοντας: «γιατί, όπως και να το κάνουμε, αυτό που κάνει τον Τσαρούχη Τσαρούχη είναι αυτό το δεύτερο χέρι νεωτερικότητα σε βερσιόν γκέι, ή, θα πρόσθετα, σε βερσιόν Έλληνα γκέι, που, τητουμένων των αναλογιών, ο ζωγράφος επρόκειτο να ακολουθήσει ως στρατηγική σε όλη του τη ζωή»[3]
Και αναρωτιέμαι ξανά, γιατί δεν υπάρχει εκτενής σχολιασμός για το γεγονός ότι ο Τσαρούχης χρησιμοποίησε σύμβολα της καταπίεσης και του ολοκληρωτισμού αυτής της χώρας (εσατζήδες, ναύτες, φαντάρους) για να απεικονίσει την ομύφυλη επιθυμία; Γιατί δεν αναλύονται οι επιλογές του καλλιτέχνη στο να εμπλέξει αρρενωπότητες της εξουσίας σε ομόφυλα ερωτικά μοτίβα, όπου ντουέτα ή ομάδες ανδρών συνυπάρχουν και συνδιαλέγονται πριν ή μετά την ερωτική πράξη;
Κάτι ανάλογο, επίσης, έχει υποστηριχθεί και για τον TomofFinland, ότι δηλαδή υπήρχε ένα στοιχείο ανατροπής στα έργα του, κάτι υπονομευτικό σε σχέση με την εξουσία και την πατριαρχία. «Τα σενάρια αυτά μέσα στα οποία φιγούρες της εξουσίας άφηναν ελεύθερους τους εαυτούς τους χωρίς καμία ντροπή, όπως σε kinky ομαδικές σεξουαλικές συνευρέσεις, προσέφεραν, όχι μόνο καύλα, αλλά και χιούμορ, επιβεβαίωση και περηφάνια για μια συχνά μισητή μειονότητα.»[4]
Και την κουβέντα την κάνω, όχι για να προσφέρω κάποια νέα κριτική προσέγγιση αισθητικής φύσεως. Δεν έχω ιδέα γύρω από το θέμα. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι η απενοχοποίηση της ματιάς του θεατή, και η παρουσίαση μιας έμφυλης, ξεκάθαρης και queer ανάγνωσης του έργου του Τσαρούχη. Γιατί, αν βαριέμαι κάτι στις κουλτουριάρικες αναλύσεις γύρω από την τέχνη είναι ότι η ομόφυλη επιθυμία συχνά κινείται σ’ ένα φαντασιακό, ονειρικό επίπεδο, λες και οι ΛΟΑΤΚΙ+ εμπειρίες είναι φαντασιώσεις, και όχι πραγματικές ενσώματες εμπειρίες. Και στο φινάλε το σεξουαλικό ανδρικό σώμα είναι κυρίαρχο στα έργα του Τσαρούχη και δεν μπορούμε να κάνουμε, ότι δεν το βλέπουμε.
Και θα μου πεις, σταμάτα πια, έχεις αναγάγει το καλλιτεχνικό έργο του Τσαρούχη σε πορνογραφία, κι εγώ θα σου πω «πορνογραφία σημαίνει συνουσία, συνωμοσία στο φως των αστεριών».
Καληνύχτα
Γράφει ο Γιάννης Παυλόπουλος
[1] “Tom of Finland.” Artspace. Accessed April 14, 2021. https://www.artspace.com/artist/tom-of-finland.
[2] Παπανικολάου Δημήτρης , ‘Γιάννης Τσαρούχης: Το μυστικό της ελληνικότητας’ [Yannis Tsarouchis and the poetics of homosociality], The Athens Review of Books, v. 5 (March 2010), 3-6 : διαδικτυακή ανάγνωση στο Dimitris Papanikolaou | Faculty of Medieval and Modern Languages. Accessed April 14, 2021. https://www.mod-langs.ox.ac.uk/people/dimitris-papanikolaou.
[3] Παπανικολάου, ‘Γιάννης Τσαρούχης: Το μυστικό της ελληνικότητας’
[4] “World of Leather: How Tom of Finland Created a Legendary Gay Aesthetic.” The Guardian. Guardian News and Media, August 1, 2017. https://www.theguardian.com/artanddesign/2017/aug/01/tom-of-finland-leather-legendary-gay-aesthetic-touko-laaksonen.
