Vasilis ThanopoulosΑπό τις πρωινές εκπομπές και τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων στα social media (μέχρι) και τα έδρανα της βουλής, η χρήση του αντιεπιστημονικού λόγου φαίνεται να καταλαμβάνει όλο και περισσότερο χώρο στον δημόσιο διάλογο, τροφοδοτώντας θεωρίες μίσους και συνωμοσίας. Η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, εξάλλου, είναι ένα από τα πιο συχνά θύματα αυτών των ψευδοεπιστημονικών θεωριών (ας θυμηθούμε μόνο την κουβέντα για την ισότητα στον γάμο), που τείνουν να συντηρούν τα ομοτρανσφοβικά αντανακλαστικά της κοινωνίας. Ο Στάμος Αρχοντής είναι ο άνθρωπος πίσω από το «The Mad Scientist», ενός δημοφιλούς καναλιού στο διαδίκτυο που πολύ επιτυχημένα και απλά καταφέρνει να αποδομήσει και εν τέλει να αποδυναμώσει όλη αυτή την αντιεπιστημονική προπαγάνδα.
Πες μας λίγα πράγματα για εσένα αλλά και για το πώς δημιουργήθηκε το κανάλι «The Mad Scientist».
Το κανάλι ξεκίνησε το 2016, ενώ σπούδαζα ακόμα στο Τμήμα Χημείας του ΑΠΘ. Εκείνη την περίοδο για κάποιον λόγο ο αλγόριθμος του YouTube αποφάσισε ότι ήταν καλή ιδέα να με εκθέσει σε βίντεο περί αντιεμβολιασμού και άρνησης της θεωρίας της εξέλιξης. Είναι πιθανό να εμφανίστηκαν πολλά τέτοια βίντεο επειδή παρακολουθούσα ομιλίες σχετικά με εξελικτική βιολογία οπότε ο αλγόριθμος είπε να μου δώσει και την επιστημονικά αναλφάβητη πλευρά του διαλόγου.
Σε κάθε περίπτωση όταν συνειδητοποίησα τον όγκο του ψευδοεπιστημονικού υλικού που κυκλοφορεί στο YouTube ξεκίνησα να ψάχνω αν υπάρχουν άτομα που απαντάνε σε αυτούς του ισχυρισμούς. Στο εξωτερικό βρήκα αρκετά κανάλια που έκαναν λεπτομερείς καταρρίψεις και μάλιστα σε μεγάλα βίντεο (ο τεχνικός όρος είναι “video essays”) οπότε σκέφτηκα ότι εφόσον δεν υπήρχε κάτι τέτοιο στην Ελλάδα θα είχε ενδιαφέρον να το δοκιμάσω. Λίγες μέρες μετά ένας γνωστός μου έστειλε, εντελώς τυχαία επειδή ήθελε να με εκνευρίσει, το πρώτο βίντεο που έκανα στο κανάλι. Ήταν μια εκπομπή στην οποία ένας κύριος που αυτοπροσδιοριζόταν ως γιατρός (κάτι που αργότερα αποδείχτηκε πως ήταν ψευδές) προσπαθούσε μέσα σε μια ώρα να καταρρίψει ότι η εξέλιξη των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής ήταν πραγματικό επιστημονικό φαινόμενο. Ενώ ακόμα και ένας πρωτοετής φοιτητής θα μπορούσε να εξηγήσει σε μια χαλαρή συζήτηση με συμφοιτητές γιατί αυτά που αναφέρονταν στο βίντεο ήταν ασυναρτησίες η πρόκληση ήταν να πάρω αυτές τις πληροφορίες και να δω αν μπορώ να τις απλοποιήσω όσο γίνεται περισσότερο για τον μέσο θεατή.
Η πρώτη προσπάθεια ήταν πειραματική κυρίως για να δω αν μου αρέσει η διαδικασία, και μπορώ να πω ότι ήταν έρωτας με την πρώτη αναζήτηση μελέτης.
Πριν λίγες εβδομάδες ανέβασες ένα βίντεο, απαντώντας στον ψευδοεπιστημονικό λόγο γνωστού ΥουTuber, ο οποίος εναντιώνεται στα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα και συγκεκριμένα σε αυτό του γάμου και της τεκνοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια. Τι είναι αυτό που σε έκανε να φτιάξεις το βίντεο;
Πάντα όταν σκέφτομαι ένα συγκεκριμένο θέμα με το οποίο θέλω να ασχοληθώ υπάρχει διαδικασία αξιολόγησης, κυρίως γιατί τα θέματα είναι πάρα πολλά. Η βασική σκέψη είναι αν πρόκειται για ζήτημα άμεσου κινδύνου, για παράδειγμα ιατρική απάτη ή αβάσιμοι ισχυρισμοί για ζητήματα δημόσιας υγείας (βλ. πανδημία) και μετά πηγαίνουν θέματα τα οποία εργαλειοποιούν την επιστήμη για ενίσχυση προσωπικών θέσεων. Η δεύτερη κατηγορία όπως είναι λογικό καλύπτει πολλά θέματα αλλά αυτό που διαφοροποίησε την εν λόγω περίπτωση ήταν η θεματολογία. Δεν ήταν απλά εργαλειοποίηση της επιστήμης για προώθηση συγκεκριμένης ιδεολογικής θέσης αλλά και για στοχοποίηση συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων.
Όπως αναφέρω και στο βίντεο ο Μάνος Γρυπάρης επιδίδεται εδώ και 1μιση χρόνο σε μια κατά συρροή εμμονική επίθεση σε μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και χρησιμοποιεί την επιστήμη, ή πιο σωστά κατακρεουργεί την επιστήμη, για να καλύψει το γεγονός ότι η εν λόγω ρητορική μίσους βασίζεται σε προσωπικές θέσεις όχι σε επιστημονικά δεδομένα. Όπως προσπάθησα να εξηγήσω στο βίντεο η συντριπτική πλειοψηφία των μελετών που επιστρατεύει είτε είναι άρθρα στην πραγματικότητα (όχι κανονικές peer-reviewed έρευνες) ή έχουν τόνους μεθοδολογικών σφαλμάτων τα οποία έχουν επισημανθεί τόσο από τρίτους ερευνητές του χώρου (δεκάδες εξ αυτών) όσο και από τα ίδια τα περιοδικά τα οποία τις δημοσίευσαν.
Αντίθετα εξετάζοντας το σύνολο της βιβλιογραφίας, και μάλιστα τις πιο πρόσφατες μεγάλες και μεθοδολογικά αυστηρές μελέτες, το συμπέρασμα ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς του ίδιου φύλου δεν εμφανίζουν ουσιαστικά καμία διαφορά με παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς διαφορετικού φύλου είναι συνεπές πλέον. Και έχουν εξεταστεί παράμετροι ψυχολογικής σταθερότητας και ευημερίας, ακαδημαϊκές επιδόσεις, σταθερότητα σύναψης σχέσεων εντός και εκτός οικογένειας και δεκάδες ακόμα σημεία που δείχνουν ξεκάθαρα ότι το επιχείρημα πως η υιοθεσία παιδιών από ζευγάρια του ίδιου φύλου θα έχουν επιπτώσεις για τα παιδιά είναι πλήρως αβάσιμες.
Και τι έγινε μετά την προβολή του;
Μετά την προβολή έγινε αυτό που περίμενα. Δεν μπαίνω ποτέ στη διαδικασία να φτιάξω βίντεο χωρίς να κάνω επαρκή ανασκόπηση του υλικού που έχει δημοσιεύσει το άτομο με το οποίο θα ασχοληθώ. Δεν γνωρίζω προσωπικά τον κ. Γρυπάρη αλλά το υλικό του ήταν αρκετά χρήσιμο για να πάρω μια καλή ιδέα της προσωπικότητας τους. Και ήταν βέβαιο ότι η πρώτη του αντίδραση θα ήταν ο εκφοβισμός μέσω μηνύσεων για να κατεβάσω το βίντεο.
Επομένως, μου έστειλε πρώτα προσωπικό μήνυμα στο οποίο με απειλούσε ότι αν δεν κατέβαζα το βίντεο άμεσα θα κινούσε νομικές διαδικασίες εναντίον μου. Και απ’ ότι ενημερώθηκα από άλλους δημιουργούς, οι οποίοι είχαν αντίστοιχες εμπειρίες με το ίδιο άτομο ανά τα χρόνια, πρόκειται για μοτίβο. Ο κ. Γρυπάρης προσπαθεί, με την απειλή των νομικών διαδικασιών, να αποσιωπήσει κριτική και είναι λογικό ο εκάστοτε δημιουργός να μην θέλει να μπλέξει για ένα βίντεο, οπότε πολλές φορές τα βίντεο αυτά κατεβαίνουν. Απλά στην προκειμένη περίπτωση, δυστυχώς ή ευτυχώς, επειδή πέραν από την δουλειά μου στην επικοινωνία της επιστήμης είμαι και δημοσιογράφος, και μάλιστα στον χώρο του ελέγχου γεγονότων που είναι εκ φύσεως λίγο πιο επισφαλής, έχω αρκετή εμπειρία από τέτοιου είδους επιθέσεις και απειλές οπότε του ξεκαθάρισα δημόσια ότι δεν υπάρχει περίπτωση να κατέβει το βίντεο.
Η επόμενη κίνηση ήταν να προσπαθήσει να ρίξει το βίντεο στέλνοντας επιστολή ένστασης στο YouTube για παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων. Εδώ η αστεία έκβαση ήταν ότι το ίδιο το YouTube απέρριψε την αίτηση μιας και το βίντεο μου χρησιμοποίησε μικρά κομμάτια από το βίντεο του κ. Γρυπάρη για σχολιασμό επομένως δεν υπήρξε παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων.
Αυτή η εμπειρία μου θύμισε την ενδιαφέρουσα αντίφαση, ότι ακούμε κραυγές αγωνίας ακροδεξιών σχολιαστών αναφορικά με την καταπάτηση της ελευθερίας του λόγου, αλλά μόνο όταν πρόκειται για κυρώσεις σε δημόσιες τοποθετήσεις τους που περιλαμβάνουν ρητορική μίσους και ομοτρανσφοβικό λόγο. Τα ίδια άτομα φυσικά δεν έχουν κανένα πρόβλημα με τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου όταν πρόκειται να αποσιωπήσουν δημόσια κριτική στα λεγόμενα τους. Σε κάθε περίπτωση προς το παρόν περιμένω την αγωγή του κ. Γρυπάρη για συκοφαντική δυσφήμιση λόγω του βίντεο μου η οποία όπως με ενημέρωσε είναι στον δρόμο.
Τον τελευταίο χρόνο και με αφορμή την ισότητα στον γάμο είδαμε από πολιτικούς ακροδεξιών κομμάτων και την εκκλησία μέχρι και το ΚΚΕ να υιοθετούν αντίστοιχο αντιεπιστημονικό λόγο για να υποστηρίξουν τις (ομοτρανσφοβικές) απόψεις τους. Πώς το σχολιάζεις αυτό;
Ειλικρινά το βίντεο θα μπορούσε να αφορά κάποιον ιερέα ή πολιτικό (από την αριστερά ή την δεξιά μια και σωστά αναφέρθηκε και το ΚΚΕ σε αυτό το πλαίσιο) και νομίζω ότι οι αλλαγές που θα έπρεπε να κάνω στο σενάριο θα ήταν ελάχιστες. Και αυτή είναι η ουσία του προβλήματος, η κακόβουλη εργαλειοποίηση της επιστήμης για ιδεολογικούς σκοπούς. Πλέον, μάλιστα αυτή η στάση θεωρείται τόσο φυσιολογική που η αντικειμενικότητα φαίνεται περίεργη σε άτομα που ασπάζονται αυτές τις ιδέες.
Αυτό το έχω δει σε δεκάδες ερωτήσεις που έλαβα στα social για το βίντεο, του τύπου «αν οι μελέτες έδειχναν – ή αν δείξουν στο μέλλον συστηματικά – προβλήματα από παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς του ίδιου φύλου θα λες τα ίδια;» και η απάντηση είναι «προφανώς και όχι!». Δεν ξεκινάω μια ανάλυση έχοντας βγάλει ήδη το συμπέρασμα, δεν λειτουργεί έτσι η επιστήμη.
Άσχετα με το ότι, προσωπικά ως Στάμος, είμαι 100% υπέρ της θέσης ότι οι πολίτες ενός κράτους πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα δικαιώματα στον γάμο και την δημιουργία οικογένειας, εφόσον το θέμα που συζητάμε είναι τι λέει η βιβλιογραφία θα σου πω τι λέει η βιβλιογραφία. Αν οι περισσότερες μελέτες έδειχναν με συνέπεια προβλήματα σε παιδιά γονέων του ίδιου φύλου, αυτό θα έλεγα στο βίντεο.
Αλλά, φυσικά, για τις ομάδες που αναφερθήκαμε στην αρχή το ζήτημα δεν είναι η εύρεση της αντικειμενικής απάντησης. Αν αυτός ήταν ο στόχος η συζήτηση έχει λήξει, και κάθε πολιτικός/ιερέας/YouTuber που ήταν αντίθετος στην υιοθεσία πρέπει να βγει δημόσια και να πει «έκανα λάθος, τα στοιχεία είναι ξεκάθαρα δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με την υιοθεσία από ζευγάρια του ίδιου φύλου». Το ζήτημα που τους ενδιαφέρει δεν είναι προφανώς ούτε η προστασία των παιδιών ούτε η θέση της επιστήμης για το θέμα. Το ζήτημα που τους ενδιαφέρει είναι η επίρρωση των απόψεων και της εικόνας που έχουν ήδη για τον κόσμο. Η επιστήμη είναι απλά το εργαλείο για να ενισχύσουν το αφήγημα με το οποίο συμφωνούν ήδη. Και δυστυχώς αν δεν υπάρχει συνεχώς τεκμηριωμένος αντίλογος είναι πολύ εύκολο αυτή η αναχρονιστική ρητορική να αποκτήσει μεγαλύτερο πάτημα, κυρίως στην νέα γενιά.
Πόσο πιστεύεις ότι επηρεάζεται η κοινωνία από αυτήν την παραπληροφόρηση και πώς, κατά τη γνώμη σου, θα μπορούσαμε να περιορίσουμε την επίδραση της;
Συνολικά έχουμε αρκετά στοιχεία που δείχνουν σημαντική επίδραση της κακόβουλης παραπληροφόρησης στην διάβρωση δημοκρατικών θεσμών και στην υπονόμευση ανθρώπινων δικαιωμάτων (πηγή) Αλλά και συγκεκριμένα όσον αφορά το ζήτημα της αντιμετώπισης απέναντι στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι οι σχετικές καμπάνιες κακόβουλης παραπληροφόρησης έχουν συμβάλει στην αύξηση ρητορικής μίσους.
Πολύ ενδιαφέρον έχει σχετική αναφορά που δημοσιεύθηκε από την Γενική Διεύθυνση Εξωτερικών Πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2021 και βρήκε ότι το 29% των εξεταζόμενων μελών της ΛΟΑΤΚΙ+ στοχοποιήθηκε με απειλητικά σχόλια στα social media, ειδικά σε πλατφόρμες όπως το Facebook και το Twitter. Η αναφορά μιλάει επίσης για σχόλια που είχαν γίνει από πολιτικούς στην Πολωνία για οριοθέτηση περιοχών στις οποίες θα απαγορεύονταν μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και φυσικά γίνεται αναφορά στο γεγονός ότι χώρες όπως η Ελλάδα, η Κύπρος, η η Βουλγαρία και η Πορτογαλία συνεισφέρουν ενεργά στην αύξηση της ρητορικής μίσους στα social media.
Αυτό που μου έκανε περισσότερη εντύπωση όμως είναι ο βαθμός στον οποίο γνωστά πρόσωπα δίνουν τη βάση για την εξέλιξη αυτής της κατάστασης. Πολιτικοί, δημοσιογράφοι και φυσικά πρόσωπα της δημόσιας σφαίρας όπως δημιουργοί περιερχομένου στα social media. Το βήμα που έχουμε όσοι δραστηριοποιούμαστε σε αυτό το χώρο μπορεί δυστυχώς να γίνει επικίνδυνο, ειδικά όταν το κοινό μας αποτελείται έστω σε ένα μικρό βαθμό από παιδιά.
Για τον περιορισμό υπάρχουν πολλές λύσεις, το πρόβλημα ως συνήθως είναι η εφαρμογή. Στη ΕΕ έχουμε πλέον την Πράξη για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA) που ρυθμίζει τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνουν μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για περιορισμό της παραπληροφόρησης. Στην Ελλάδα πρόσφατα ξεκίνησε η διαδικασία εφαρμογής του DSA και ελπίζω να αρχίσει σύντομα η εφαρμογή κυρίως σε πλατφόρμες όπως το YouTube γιατί εκεί είναι που βλέπουμε τεράστιο όγκο επικίνδυνης παραπληροφόρησης.
Αλλά πέρα από τις θεσμικές κινήσεις υπάρχουν και τα μέτρα που μπορεί να λάβει ο καθένας προσωπικά. Το πιο βασικό εκ των οποίων είναι ο υγιής σκεπτικισμός για τις πληροφορίες που καταναλώνουμε. Ειδικά όταν βλέπουμε υλικό από πηγές που είναι ξεκάθαρο ότι έχουν ιδεολογική προκατάληψη (όπως καλή ώρα το βίντεο του κ. Γρυπάρη) είναι πολύ σημαντικό να ανατρέψουμε σε θέσεις ειδικών πάνω στο θέμα.
Πόση δουλειά απαιτείται προκειμένου να ανέβει ένα βίντεο στο «The Mad Scientist»;
Εξαρτάται από τον τύπο βίντεο γιατί τα καθαρά ενημερωτικά βίντεο, πέρα από την έρευνα, το σενάριο και την ηχογράφηση έχουν γραφικά και animation τα οποία φτιάχνω μόνος οπότε ο χρόνος ανεβαίνει κατακόρυφα. Αλλά για ένα βίντεο κατάρριψης, κατά μέσο όρο, θα έλεγα ότι χρειάζονται περίπου 80 ώρες. Το βασικό ζήτημα είναι το διάβασμα, ειδικά στα βίντεο καταρρίψεων. Το να βγεις δημόσια και να πεις ότι κάποιος διασπείρει ψευδείς ισχυρισμούς δεν είναι ούτε θα έπρεπε να είναι επιπόλαιη κίνηση. Χρειάζεται σοβαρή επένδυση χρόνου για να βρεις που βασίζεται ο ισχυρισμός, να αναλύσεις την πηγή και μετά να ψάξεις όλη την διαθέσιμη βιβλιογραφία για να δεις αν συμφωνεί με τα ήδη διαθέσιμα στοιχεία. Επίσης σε κάποιες περιπτώσεις (όπως στο τελευταίο βίντεο) χρειάζεται να επικοινωνήσω με τους ίδιους τους ερευνητές μιας μελέτης που αναφέρεται στο βίντεο για να αποσαφηνίσουν κάποιο σημείο, ή απλά για να έχω γραπτή επιβεβαίωση ότι η αναφορά που έγινε στην μελέτη από το άτομο που καλύπτω στο βίντεο ήταν διαστρέβλωση των συμπερασμάτων. Όλα αυτά ανεβάζουν το χρόνο που θα χρειαστεί το βίντεο αλλά η ουσία είναι να βγει σωστό το αποτέλεσμα.
Πρόσφατα ένας λογαριασμός στα social media, μας έγραψε ότι «μέχρι και επιστήμη έγινε πολύ Woke». Τι θα του απαντούσες;
Ειλικρινά θέλω να βρω αυτόν που εργαλειοποίησε την εν λόγω λέξη και να τον στείλω business class ταξίδι στην Αφροδίτη! Η λέξη “woke” χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να πεις ότι συνειδητοποιείς τις ανισότητες που προέκυψαν στις ΗΠΑ λόγω των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών και του συστημικού ρατσισμού, πως κατέληξε να χρησιμοποιείται ως όρος πασπαρτού για οτιδήποτε έχει έστω και περιφερειακά σχέση με τον φεμινισμό και τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας δεν το έχω αποκρυπτογραφήσει ακόμα.
Αλλά για να απαντήσω στην ερώτηση, όποιος λέει ότι «η επιστήμη έγινε woke» δεν έχει ιδέα πως λειτουργεί η επιστημονική μέθοδος. Είναι πιθανό μια μεμονωμένη μελέτη να είναι ιδεολογικά βαμμένη; Ναι, και το έδειξα στο βίντεο εξετάζοντας προσπάθειες καθολικού ιερέα να πείσει μέσα από μεθοδολογικά ατελείς μελέτες ότι τα παιδιά γονέων του ίδιου φύλου δέχονταν κακοποίηση σε μεγαλύτερο ποσοστό από παιδιά γονέων διαφορετικού φύλου. Γίνεται αυτό να συμβεί με χιλιάδες μελέτες; Τίποτα δεν είναι αδύνατο αλλά το βρίσκω εξωπραγματικά δύσκολο.
Οι μελέτες, τουλάχιστον όσες δημοσιεύονται σε σοβαρά περιοδικά, περνάνε κατά βάση αυστηρό έλεγχο πριν την δημοσίευση και μάλιστα επιβάλλεται να γίνεται γνωστοποίηση σύγκρουσης συμφερόντων από τον κάθε συγγραφέα μελέτης. Αυτό μπορεί να αφορά οικονομικές δοσοληψίες (για παράδειγμα λήψη χρημάτων από οργανισμό προστασίας δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας) ή ακόμα και συμμετοχή σε οργανώσεις που θα δημιουργούσαν σύγκρουση συμφερόντων λόγω ιδεολογίας. Λάθη γίνονται πάντα και η διαδικασία του peer-review δεν είναι σε καμία περίπτωση τέλεια (έχουμε δει δραματικά λάθη στη διαδικασία ανά τα χρόνια), αλλά στατιστικά αυτά τα λάθη είναι απειροελάχιστα συγκριτικά με τον όγκο των μελετών που δημοσιεύονται. Ενώ ακόμα και στην περίπτωση που ξεφύγει λάθος από τον εκάστοτε αξιολογητή, αν η μελέτη έχει λάθη θα την κάνουν φύλο και φτερό ερευνητές στα social media. Υπάρχουν επίσης πλατφόρμες όπως το PubPeer όπου γίνεται ανεπίσημο peer-review, μετά το κανονικό peer-review από ερευνητές.
Οπότε η ιδέα ότι η επιστήμη έχει διαβρωθεί από ιδεολογικά ρεύματα στο σύνολο της είναι αστείο γιατί α) το ίδιο το σύστημα αξιολόγησης επιστημονικών μελετών καθιστά εξωπραγματικά δύσκολο κάτι τέτοιο και β) γιατί το crowdsourced peer-review δεν πρόκειται να αφήσει σοβαρά λάθη και παραποιήσεις να περάσουν απαρατήρητα. Αν όμως κάποιος έχει απτά στοιχεία που τεκμηριώνουν συστηματική διαστρέβλωση της επιστημονικής βιβλιογραφίας με αυτό τον τρόπο έχω πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να τα εξετάσω προσωπικά.
Πώς θες να κλείσουμε;
Αν θα ήθελα να μείνει κάτι από όλη αυτή την σαλάτα ψευδοεπιστημονικού παραλογισμού και την κατάρριψη της είναι το πόσο σημαντικός είναι ο επιστημονικός αλφαβητισμός. Η χειραγώγηση της κοινής γνώμης σε τέτοιου είδους θέματα γίνεται πολύ πιο εύκολη όταν αυτή η παράμετρος λείπει από την εκπαίδευση. Αλλά ακόμα πιο σημαντικό είναι να αντιληφθούμε ότι η παθητική αποδοχή τέτοιου είδους ρητορικής στην καθημερινότητα μας απλά ενισχύει το πρόβλημα. Αυτές οι ιδέες δεν εξαφανίζονται αν τις αγνοήσουμε, αντίθετα βρίσκουν χώρο να εξελιχθούν όταν δεν εκτίθενται. Επομένως μην φοβάστε να ασκήσετε κριτική όταν ακούγετε ομοφοβικά/τρανσφοβικά παραληρήματα σε μια έξοδο σας. Η κριτική δεν είναι ούτε θα έπρεπε να είναι ταμπού, ειδικά όταν αφορά κακόβουλη, ψευδοεπιστημονική, παραπληροφόρηση εναντίον της ταυτότητας άλλων ανθρώπων.
