Ένα από τα μεταπτυχιακά μαθήματα που θυμάμαι πιο έντονα είχε την μορφή άσκησης -ή μάλλον προσομοίωσης. Ο καθηγητής μας ανακοίνωσε αιφνιδιαστικά πως το τμήμα για εκείνη τη μέρα θα αποτελούσε το φανταστικό βασίλειο του Μπουχμανιστάν και ανακήρυξε μια συμφοιτήτριά μας βασίλισσα. Οι υπόλοιποι χωριστήκαμε σε ομάδες ουλεμάδων, δηλαδή νομομαθών του Ισλαμικού δικαίου, με διαφορετικό ιδεολογικό προσανατολισμό: άλλοι συντηρητικοί, άλλοι ορθόδοξοι, άλλοι προοδευτικοί, άλλοι προσκείμενοι στην βασίλισσα. Σήμερα καλούμασταν να εκδώσουμε μία φάτβα, δηλαδή μια νομική ερμηνεία βάσει του ισλαμικού νόμου. Το θέμα για το οποίο θα αποφασίζαμε ήταν η κατανάλωση ενός επίσης φανταστικού ελαφριού ναρκωτικού που στο Μπουχμανιστάν ήταν πολύ δημοφιλές σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού.
Στο Ισλάμ λείπει η συγκεντρωτική λήψη αποφάσεων καθώς στερείται ενός κεντρικού οργάνου, όπως η δική μας Ιερά Σύνοδος. Το σώμα του ισλαμικού νόμου το αποτελούν το σύνολο από φάτβες που εκδίδονται από ανεξάρτητους μεταξύ τους ουλεμάδες λαμβάνοντας υπόψη τους 4 παράγοντες: το Κοράνι, την παράδοση του προφήτη (δηλαδή μια συλλογή αξιόπιστων ιστοριών σχετικά με τη ζωή του η οποία εκλαμβάνεται ως παράδειγμα προς μίμηση), το κατ’αναλογίαν επιχείρημα και η ομοφωνία της κοινότητας. Οι πιστοί συχνά καλούνται να επιλέξουν μεταξύ αντικρουόμενων ερμηνειών του ισλαμικού νόμου. Εδώ φυσικά θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο ισλαμικός νόμος είναι διαφορετικός από το δίκαιο του κράτους και ότι αυτά τα δύο ταυτίζονται μόνο στην περίπτωση των λιγοστών ισλαμικών κρατών, αυτών δηλαδή που έχουν υιοθετήσει τη Σαρία ως επίσημο νόμο του κράτους. Ακόμα και τότε όμως αυτή διαφέρει από κράτος σε κράτος -η Σαρία που γίνεται δεκτή στην Σαουδική Αραβία είναι διαφορετική από αυτή στο Ιράν πχ. Στα υπόλοιπα κράτη οι μουσουλμάνοι πιστοί έχουν από τη μία το δίκαιό του κράτους τους και από την άλλη τον ισλαμικό νόμο τον οποίο μπορούν να επιλέξουν να λάβουν ή να μη λάβουν υπόψη στην προσωπική τους ζωή.
Ο καθηγητής, για να μας βοηθήσει στην παραπάνω άσκηση, μας μοίρασε αποσπάσματα από το Κοράνι και την Σούνα του Προφήτη που θεωρούνταν σχετικά με το ζήτημα και άφησε κάθε γκρουπ να πάρει θέση ανάλογα με την ιδεολογική και πολιτική του τοποθέτηση. Μέχρι το τέλος του μαθήματος το δίδαγμα του ήταν πλέον εμφανές: η ερμηνεία του νόμου ήταν εύκολο να κατευθυνθεί από την γενικότερο ιδεολογικό πρόσημο της κάθε ομάδας και από το συμπέρασμα στο οποίο θέλαμε ήδη να καταλήξουμε. Αρκεί να επιλέγαμε διαφορετικά χωρία των κειμένων, συγκεκριμένες ετυμολογίες αραβικών λέξεων (πχ της λέξης που αναφέρεται στην εθιστική ουσία) ή να δίναμε έμφαση σε διαφορετικούς παράγοντες (πχ. Στο γεγονός ότι όλοι σχεδόν κάνουν τη χρήση του συγκεκριμένου ναρκωτικού και άρα υπάρχει ομοφωνία της κοινότητας). Οι υποστηρικτές της βασίλισσας θα είχαν συμφέρον να νομιμοποιήσουν την εν λόγω ουσία για να μη χάσει εκείνη την υποστήριξη του λαού. Οι συντηρητικοί να την απορρίψουν. Οι προοδευτικοί να την εγκρίνουν κ.ο.κ. Και όλοι μπορούσαν να το κάνουν ακολουθώντας τις εγκεκριμένες πηγές και διαδικασίες που ορίζει το ίδιο το Ισλάμ.
Αυτό βέβαια δεν περιορίζεται στο πλαίσιο της άσκησης, ούτε καν στη συγκεκριμένη θρησκεία. Στην πράξη, ακόμα και ζητήματα που βρίσκονται υποτίθεται στην καρδιά του Ισλάμ δεν έχουν απαραίτητα την ανταπόκριση των ιερών κειμένων που θα περίμενε κανείς. Για παράδειγμα, στο θέμα της πολυγαμίας, το Κοράνι καλεί τους άντρες να παντρευτούν μέχρι 4 γυναίκες για να αποκαταστήσουν τις χήρες πολέμου, μόνο όμως αν μπορούν να συμπεριφέρονται σε όλες ίσα. Σε περίπτωση που δεν μπορούν τους προτρέπει ρητά να παραμείνουν στη μία “γιατί αυτό θα τους εμποδίζει από το να διαπράξουν αδικία”. Σε αντίθεση με αυτό που θα περιμέναμε δηλαδή, προτάσσει την μονογαμία μάλλον ως προτιμητέα και εφιστά την προσοχή στην θέση της γυναίκας στον γάμο.
Ακόμα και η κατάλληλη ένδυση των γυναικών αποτελεί τεράστιο ντιμπέιτ, γι αυτό και η ενδεδειγμένη αμφίεση των γυναικών διαφέρει από χώρα σε σε χώρα. Το Κοράνι δεν είναι ξεκάθαρο, προτρέποντάς τες να ντύνονται σεμνά και να κρύβουν την ομορφιά και τα «στολίδια» τους, λέξη που χωράει πολλές ερμηνείες. Ας αναλογιστούμε όμως ότι ακόμα και στον χριστιανισμό η ελεύθερη ερμηνεία των Ιερών Γραφών αποδεικνύεται πιο καθοριστική από αυτό που όντως λέγεται. Είναι χαρακτηριστικό πως στη πχ Βίβλο δεν αναφέρεται τίποτα συγκεκριμένο για την έκτρωση. Αυτή απαγορεύεται υποτίθεται μέσω της εντολής «ου φονεύσεις» που όμως παρακάμπτει το θέμα του αν η έκτρωση είναι όντως φόνος. Πολλοί θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι μέσω των ποινών που ορίζει η Παλαιά Διαθήκη για τον φόνο εγκύου γυναίκας ή την πρόκληση αποβολής, το έμβρυο δεν θεωρείται πλήρης ζωή. Και είναι χαρακτηριστικό πως παρόλο που ο συντηρητισμός στη Δύση ταυτίζεται με την απαγόρευση των εκτρώσεων, στο Ισλάμ και τον Ιουδαϊσμό αυτές επιτρέπονται. Αν λοιπόν η αντίθεση στις εκτρώσεις έχει γίνει σημαία της σύγχρονης χριστιανικής σταυροφορίας, αυτό είναι περισσότερο για πολιτικούς και ιδεολογικούς λόγους παρά για θεολογικούς.
Υπάρχουν όμως και αντίθετες περιπτώσεις, αυτές της εσκεμμένα ελαστικής ερμηνείας του νόμου προς πιο… «προοδευτικές» (;) κατευθύνσεις. Πριν μερικά χρόνια με είχε ενθουσιάσει ο σιιτικός θεσμός του λεγόμενου «προσωρινού γάμου» (sigheh) σύμφωνα με τον οποίο μπορείς να συνάψεις γάμο με ημερομηνία λήξης. Ναι, όπως το ακούσατε, σε μουσουλμανικές χώρες όπως το Ιράν μπορείς να παντρευτείς για μία μέρα, μία βδομάδα, ένα μήνα, όσο ορίσεις εσύ εκ των προτέρων, και ο γάμος αυτός να λυθεί αυτόματα, χωρίς διαδικασία διαζυγίου, μετά την έλευση της συγκεκριμένης περιόδου. Τον θεσμό αυτόν τον προώθησαν μάλιστα αξιωματούχοι του Ιρανικού κράτους ως εναλλακτικό του κατάπτυστου δυτικού dating και του προγαμιαίου σεξ. Έκλεισαν μάλιστα το μάτι στους πιστούς λέγοντας πως αν δεν μπορούν να κάνουν επίσημο γάμο να κάνουν έστω αυτή τη συμφωνία μεταξύ τους. Πολύ βολικό, ε; Ο προσωρινός γάμος βέβαια δεν ταυτίζεται με τη σεξουαλική ελευθερία και την αυτοδιάθεση του σώματος, αποτελεί όμως μέσο προσαρμογής και συμμόρφωσης της θρησκείας στα σύγχρονα ήθη της νεολαίας. Βρίσκοντας στην ισλαμική ιστορία έναν θεσμό που εφαρμόστηκε σε εντελώς διαφορετικό συγκείμενο, οι νομομαθείς τον ανέδειξαν σε εργαλείο μιας ιδιόμορφης εξέλιξης αποδεικνύοντας μάλλον εν αγνοία τους ότι η θρησκεία δεν είναι απαραίτητα κάτι στατικό. Η κοινωνία, όπως έχει αποδείξει καλά η Δύση, έχει άλλωστε πάντα τη δυνατότητα να διατηρεί την πίστη της ενώ ταυτόχρονα αγνοεί επιδεικτικά τα κομμάτια της θρησκείας και των Ιερών Κειμένων που θεωρεί απαρχαιωμένα -είτε αυτά αφορούν το χοιρινό κρέας είτε το προγαμιαίο σεξ.
Τίποτα από αυτά δεν σημαίνουν ότι οι θρησκείες δεν μπορούν να είναι εστίες συντηρητισμού. Είναι λογικό πως όταν ένα σύνολο κειμένων και κανόνων που παράχθηκαν αιώνες πριν συνεχίζουν να αποτελούν μπούσουλα για το σήμερα -υπό πολύ διαφορετικές κοινωνικο-οικονομικές, πολιτισμικές και τεχνολογικές συνθήκες- η εξέλιξη της κοινωνίας να επιβραδύνεται. Είναι όμως οι ίδιες οι θρησκείες αιτία συντηρητισμού ή είναι απλά η αφορμή που χρησιμοποιούν συντηρητικοί κύκλοι για να διατηρήσουν την εξουσία τους; Είναι οι θρησκείες που μας κρατάνε πίσω ή είναι η εσκεμμένα οπισθοδρομική ερμηνεία που συχνά του εφαρμόζεται; Τώρα που ο ίδιος ο Πάπας αγκάλιασε την ομόφυλη συμβίωση είναι πιο προφανές από ποτέ πως οι αντιρρήσεις σε αυτήν δεν είναι απαραίτητο να προκύπτουν αυτόματα από την πίστη και τα ιερά κείμενα. Έχει λοιπόν νόημα να λέμε ότι το Ισλάμ είναι εγγενώς πιο οπισθοδρομικό και συντηρητικό από άλλες θρησκείες; Ή μήπως απλά είναι συντηρητικές οι κοινωνίες που το ακολουθούν και το εφαρμόζουν με αυστηρό τρόπο για συγκεκριμένους ιστορικούς και γεωπολιτικούς λόγους;
Οι θρησκείες μπορεί να προσδίδουν νομιμοποίηση στα πιο συντηρητικά και αντιδραστικά στοιχεία της κοινωνίας, μήπως όπως η απόδοση πχ του μισογυνισμού και της ομοφοβίας σε αυτές είναι ανιστορική και τελικά καταλήγει να είναι άλλοθι για τους χριστιανούς ή τους άθεους που αντλούν την ανωτερότητά τους και τα εχέγγυα προοδευτικότητά τους απλά από το γεγονός ότι πιστεύουν σε άλλο ή σε κανέναν Θεό, ενώ παραμένουν και οι ίδιοι εξίσου ομοφοβικοί και μισογύνηδες;
