Μέχρι τα τέλη σχεδόν του περασμένου αιώνα η προσέγγιση της αναπηρίας γινόταν με βάση το ιατρικό μοντέλο, σε μια συντηρητική έκφανση του αρχικά, σε μια πιο σύγχρονη εκδοχή στη συνέχεια.
του Γιώργου Σταμάτη*
Το πρώτο σημαντικό βήμα για την υιοθέτηση του κοινωνικού μοντέλου, το οποίο στις μέρες μας μετεξελίχθηκε στο δικαιωματικό, έγινε στις ΗΠΑ, όταν στις 26 Ιουλίου του 1990 ψηφίστηκε ο ομοσπονδιακός νόμος για τους Αμερικανούς με Αναπηρίες, (Americans with Disabilities Act), με τον οποίο απαγορεύονται οι διακρίσεις σε βάρος των ατόμων με αναπηρία σ’ ένα ευρύ φάσμα θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως η απρόσκοπτη πρόσβαση στην εργασία, στις μεταφορές, στον πολιτικό βίο και κατοχυρώνεται η ισότιμη συμμετοχή τους σε όλα τα προγράμματα και τις δράσεις που σχεδιάζονται σε τοπικό επίπεδο από τις πολιτείες. Υπό το πρίσμα του οριζόντιου αυτού και πρωτοποριακού για την εποχή νομοθετήματος, πραγματοποιήθηκε τον ίδιο μήνα στη Βοστόνη εκδήλωση για την ημέρα υπερηφάνειας για την αναπηρία (disability pride day) και έτσι γεννήθηκε ο μήνας υπερηφάνειας για την αναπηρία (disability pridemonth). Η αυθόρμητη αυτή πρωτοβουλία αποτέλεσε το έναυσμα για την ετήσια διοργάνωση ανάλογων εκδηλώσεων σε πολλές πόλεις, των οποίων ο κατάλογος διευρύνεται συνεχώς. Αντίστοιχες εκδηλώσεις διεξάγονται μεταξύ άλλων στη Νέα Υόρκη, το Los Angeles, το San Antonio, το Wisconsin, τη Νότια Καρολίνα, το Briton στο Ηνωμένο Βασίλειο, σε αρκετές περιοχές της Ιταλίας και αλλού, με βασικό στόχο την αφύπνιση των κυβερνήσεων και των τοπικών κοινωνιών, για τη δημιουργία ενός πλήρως προσβάσιμου και συμπεριληπτικού πλαισίου για τα άτομα με αναπηρία, χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς. Ειδικότερα, το 2013 το disability pride parade στο Σικάγο όρισε την αποστολή του με τρεις τρόπους. Να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και ορίζουν την αναπηρία, να εξαλειφθεί η αμηχανία και η μη αποδοχή που νιώθουν τα άτομα για την αναπηρία τους και να προωθηθεί στην κοινωνία η αντίληψη ότι η αναπηρία συνιστά φυσικό και αναπόσπαστο τμήμα της ανθρώπινης ποικιλομορφίας.
Η σημαία υπερηφάνειας για την αναπηρία (disability pride flag), που αποτελεί το σύμβολο των εκδηλώσεων δημιουργήθηκε από την ανάπηρη ακτιβίστρια Ann Magill και κάθε χρώμα της συμβολίζει μια συγκεκριμένη κατηγορία αναπηρίας. Με το κόκκινο χρώμα υποδηλώνεται η κινητική αναπηρία, με το κίτρινο η νοητική, με το μπλε οι ψυχοκοινωνικές αναπηρίες, με το πράσινο οι αισθητηριακές αναπηρίες, με το λευκό οι αόρατες αναπηρίες, ενώ το μαύρο φόντο υπενθυμίζει σε όλους μας ότι πολλοί ανάπηροι συνάνθρωποι μας έχουν χάσει πρόωρα τη ζωή τους εξαιτίας ανίατων ασθενειών αλλά και ιατρικών λαθών.
Οι εκδηλώσεις του disability pride parade αντανακλούν την υπερηφάνεια που αισθάνονται τα άτομα με αναπηρία για την ταυτότητα και τη μοναδικότητα τους και έλκουν τις ρίζες τους στις εκδηλώσεις για το LGBTQ+ pride parade και το Black Pride Parade. Εξάλλου δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι αρκετοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν σύνθετα εμπόδια και διασταυρούμενες διακρίσεις (intersectional discriminations) λόγω των πολλαπλών ιδιαίτερων ταυτοτήτων τους που αντικατοπτρίζουν ποικίλες πτυχές της διαφορετικότητας.
Η διεθνής κοινότητα έχει ως στόχο τη διαμόρφωση ενός πλαισίου προαγωγής της Κοινωνικής συμπερίληψης για όλους, με έμφαση σε όσους αντιμετωπίζουν πολλαπλές διακρίσεις, έτσι ώστε να ξεφύγουν από το φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης και του κοινωνικού αποκλεισμού. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η πρώτη θεσμική προσπάθεια για να υπαχθεί η αναπηρία στους λόγους απαγόρευσης των διακρίσεων κάθε μορφής έγινε το 1997 με το αρ.13 της Συνθήκης του Άμστερνταμ. Έκτοτε μια σειρά θεσμικών κειμένων της διεθνούς και ευρωπαϊκής έννομης τάξης προβλέπουν την απαγόρευση της διακριτικής μεταχείρισης για τα άτομα με αναπηρία, συμπεριλαμβανομένων του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων, των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης των Η.Ε., του πρωτοκόλλου 12 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Συμβουλίου της Ευρώπης κ.α. Η πλήρης μετατόπιση της εστίασης της αναπηρίας από την παρωχειμένη ιατρική θεώρηση σ’ ένα αμιγώς δικαιωματικό μοντέλο επήλθε με τη Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία. Η αρχή της ισότητας και της μη διάκρισης διατρέχει οριζόντια το σύνολο της Σύμβασης, ενώ προκρίνεται η παροχή των αναγκαίων εύλογων προσαρμογών για την άρση των φυσικών και κοινωνικών εμποδίων. Όμοιες καταστάσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται κατά τρόπο όμοιο και διαφορετικές καταστάσεις κατά τρόπο διαφορετικό.
Ένα ειδικότερο ζήτημα, που κατέχει εξέχουσα σημασία στο πεδίο των διακρίσεων και έχει ρυθμιστεί λεπτομερώς, τόσο από τη Σύμβαση όσο και από την οδηγία 2000/78 της ΕΕ, η οποία έχει ενσωματωθεί στο εθνικό Δίκαιο, είναι η εφαρμογή της ίσης μεταχείρισης στον τομέα της απασχόλησης. Πιο συγκεκριμένα, οι διατάξεις αυτές αποσκοπούν στη διαμόρφωση ενός γενικού ρυθμιστικού πλαισίου για την καταπολέμηση των άμεσων και έμμεσων διακρίσεων για τα άτομα με αναπηρία στην εργασία. Καλύπτονται δραστηριότητες όπως οι όροι πρόσβασης στην απασχόληση, η ισότιμη με το γενικό πληθυσμό πρόσβαση στον επαγγελματικό προσανατολισμό, την επαγγελματική κατάρτιση και την επιμόρφωση, καθώς και οι εργασιακές συνθήκες και οι όροι απασχόλησης, συμπεριλαμβανομένων των προαγωγών, των αμοιβών και των απολύσεων. Η εργασιακή αποκατάσταση αποτελεί το πλέον ισχυρό μέσο για την ένταξη των ατόμων με αναπηρία και διαδραματίζει κομβικό ρόλο στη συνολικότερη κοινωνική τους ενσωμάτωση.
Στη χώρα μας, για πρώτη φορά εκπονήθηκε και υλοποιείται το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, στο οποίο αποτυπώνεται ένα συνεκτικό πλαίσιο δράσεων και θεσμικών παρεμβάσεων για την άρση των φραγμών και των διακρίσεων σε βάρος των ατόμων με αναπηρία σε όλους τους τομείς της κοινωνικής δραστηριότητας, έτσι ώστε να εναρμονιστούμε πλήρως με τις επιταγές της Σύμβασης. Στόχος μας είναι η πλήρης άρση των εμποδίων κάθε μορφής, που τροφοδοτούν τα στερεότυπα και αναπαράγουν τις διακρίσεις, έτσι ώστε με τις κατάλληλες υποδομές και την απαιτούμενη ενθάρρυνση και ενδυνάμωση, να παρέχονται ίσες ευκαιρίες σε όλους και να μπορέσουν να αξιοποιήσουν το δυναμικό και τα ταλέντα τους, προς όφελος τους και προς όφελος της κοινωνίας. Γιατί μια κοινωνία με ορατούς πολίτες βρίσκεται πάντα στην αιχμή της προόδου και της πρωτοπορίας.
*Γενικός Γραμματέας Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας
