Στόχος αυτού του κειμένου είναι να παρουσιάσει τα άρθρα 17 έως 20 με σύντομες επεξηγηματικές αναλύσεις προκειμένου να γίνουν κατανοητά και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την υποστήριξη των δικαιωμάτων των ίντερσεξ παιδιών.
Νικολέττα Πικραμένου* για Intersex Greece
Στις 19 Ιουλίου 2022, το Ελληνικό Κοινοβούλιο ψήφισε (σχεδόν ομόφωνα) τα άρθρα 17 έως 20 του Ν. 4958, τα οποία απαγορεύουν τις μη ιατρικά αναγκαίες παρεμβάσεις «κανονικοποίησης» (Intersex Genital Mutilation (IGM) επεμβάσεις και λοιπές ιατρικές αγωγές), ικανοποιώντας έτσι για την Ελλάδα ένα μακροχρόνιο αίτημα της παγκόσμιας ίντερσεξ κοινότητας για την προστασία της σωματικής ακεραιότητας και του αυτοπροσδιορισμού των ίντερσεξ παιδιών. Το αίτημα αυτό -που ξεκάθαρα αποτελεί ζήτημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων- τέθηκε για πρώτη φορά στη δεκαετία του ΄90, όταν τα πρώτα ίντερσεξ άτομα που είχαν υποστεί ως παιδιά τέτοιες επεμβάσεις, είχαν πλέον ενηλικιωθεί και άρχισαν να διαμαρτύρονται δημόσια για αυτά που τους είχαν συμβεί, χωρίς τη συναίνεσή τους. Έως σήμερα, εκατοντάδες χιλιάδες ίντερσεξ παιδιών στον κόσμο έχουν υποστεί τέτοιες επεμβάσεις και μεγάλωσαν με τη μυστικότητα, το ταμπού, τη ντροπή και το στίγμα που τις περιβάλλει, καθώς και με τις συνακόλουθες αρνητικές συνέπειες στην ψυχοσωματική τους υγεία. Ο πρώτος νόμος που απαγόρευσε τέτοιες επεμβάσεις ψηφίστηκε το 2014 στη Μάλτα. Ακολούθησαν με ανάλογους νόμους η Πορτογαλία, η Γερμανία, η Ισλανδία και τώρα η Ελλάδα.
Νόμος Υπ’αριθμ. 4958/2022 ΦΕΚ 142/Α/21-7-2022 “Μεταρρυθμίσεις στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και άλλες επείγουσες ρυθμίσεις”
ΜΕΡΟΣ Γ’ ΑΛΛΑΓΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΦΥΛΟΥ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΙΝΤΕΡΣΕΞ ΑΤΟΜΩΝ
Άρθρο 17
Προϋποθέσεις για αλλαγή χαρακτηριστικών φύλου ανήλικων ίντερσεξ ατόµων
- Ανήλικο ίντερσεξ άτοµο που έχει συµπληρώσει το δέκατο πέµπτο (15ο) έτος της ηλικίας του δύναται να υποβληθεί σε ιατρικές πράξεις και θεραπείες, όπως χειρουργική ή ορµονική, για την ολική ή µερική αλλαγή των χαρακτηριστικών φύλου, ήτοι των χρωµοσωµικών, γονιδιακών και ανατοµικών χαρακτηριστικών του προσώπου, τα οποία συµπεριλαµβάνουν πρωτογενή χαρακτηριστικά, όπως τα αναπαραγωγικά όργανα, και δευτερογενή χαρακτηριστικά, όπως η µυϊκή µάζα, η ανάπτυξη µαστών ή τριχοφυΐας, σύµφωνα µε την παρ. 2 του άρθρου 2 του ν. 4491/2017 (Α΄ 152), µόνο µε την ελεύθερη συναίνεση, κατόπιν ενηµέρωσης, του ιδίου και των προσώπων που ασκούν τη γονική µέριµνα ή ασκούν την επιµέλειά του, σύµφωνα µε την υποπερ. αα) της περ. β) της παρ. 2 του άρθρου 12 του ν. 3418/2005 (Α΄ 287), περί των προϋποθέσεων της παροχής έγκυρης συναίνεσης ανηλίκου ασθενούς για την εκτέλεση σε αυτόν ιατρικών πράξεων από ιατρό.
* Ίντερσεξ είναι ένας διεθνής όρος ομπρέλα που χρησιμοποιείται για να περιγράψει το ευρύ φάσμα της φυσικής (σωματικής) ποικιλομορφίας των χαρακτηριστικών φύλου. Τα ίντερσεξ (ή διαφυλικά) άτομα γεννιούνται με χαρακτηριστικά φύλου που είναι είτε θηλυκά και αρσενικά ταυτόχρονα, είτε όχι απόλυτα θηλυκά ή αρσενικά, είτε ούτε θηλυκά ούτε αρσενικά. Ο όρος ‘ίντερσεξ’ προτιμάται από την κοινότητα των ίντερσεξ ατόμων έναντι του όρου ‘διαφυλικός-η-ο’ καθώς δεν δημιουργείται σύγχυση με τον όρο ‘διεμφυλικός-η-ο’ ο οποίος χρησιμοποιείται για τα τρανς άτομα.
* Ο Νόμος 4491/2017 για τη Νομική Αναγνώριση Ταυτότητας Φύλου αφορά κατά βάση τα τρανς ή διεμφυλικά άτομα. Ωστόσο, το αρ. 2 παρ. 2 που αναφέρεται στα χαρακτηριστικά φύλου υπάρχει καθώς στο Σχέδιο Νόμου ακολουθούσε το άρθρο 7 το οποίο περιείχε ρυθμίσεις για την απαγόρευση των επεμβάσεων σε ανήλικα ίντερσεξ άτομα. Το άρθρο 7 εξαφανίστηκε στο Κατατεθέν Σχέδιο Νόμου οπότε και δεν έφτασε ποτέ στη Βουλή για ψήφιση.
* Το ίντερσεξ ανήλικο άτομο δύναται να υποβληθεί σε ιατρικές πράξεις και θεραπείες μόνο με την ελεύθερη και ενημερωμένη συναίνεσή του. Σχετικά με τη συναίνεση ανηλίκου, η διάταξη παραπέμπει στο Ν. 3418/2005 όπου σύμφωνα με την υποπερίπτωση ‘αα) Αν ο ασθενής είναι ανήλικος, η συναίνεση δίδεται από αυτούς που ασκούν τη γονική μέριμνα ή έχουν την επιμέλειά του. Λαμβάνεται, όμως, υπόψη και η γνώμη του, εφόσον ο ανήλικος, κατά την κρίση του ιατρού, έχει την ηλικιακή, πνευματική και συναισθηματική ωριμότητα να κατανοήσει την κατάσταση της υγείας του, το περιεχόμενο της ιατρικής πράξης και τις συνέπειες ή τα αποτελέσματα ή τους κινδύνους της πράξης αυτής’.
Επιπλέον, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναγνωρίζει τη συμμετοχή των παιδιών στη λήψη αποφάσεων και ειδικά σύμφωνα με το άρθρο 12, τα παιδιά πρέπει να έχουν το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης της γνώμης τους σχετικά με οποιοδήποτε θέμα που τα αφορά, λαμβάνοντας υπόψη τις απόψεις τους ανάλογα με την ηλικία τους και με το βαθμό της ωριμότητάς τους. Η Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Παιδιού στο γενικό σχόλιό της με αριθμό 20, τονίζει ότι όλα τα παιδιά που είναι σε θέση να επιδείξουν επαρκή κατανόηση θα πρέπει να δίνουν εκούσια και ενημερωμένη συναίνεση για οποιαδήποτε ιατρική θεραπεία ή διαδικασία, είτε απαιτείται είτε όχι η συγκατάθεση γονέα ή κηδεμόνα.
- Ανήλικο ίντερσεξ άτοµο που δεν έχει συµπληρώσει το δέκατο πέµπτο (15ο) έτος της ηλικίας του δύναται να υποβληθεί στις ιατρικές πράξεις και θεραπείες της παρ. 1, µόνο µετά από άδεια, η οποία χορηγείται µε απόφαση του Ειρηνοδικείου του τόπου διαµονής του ανηλίκου. Το δικαστήριο δικάζει κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας και η απόφασή του δεν υπόκειται σε ένδικα µέσα. Η επ’ ακροατηρίω διαδικασία διεξάγεται κεκλεισµένων των θυρών. Η άδεια χορηγείται από το δικαστήριο κατόπιν: α) γνωµοδότησης της διεπιστηµονικής επιτροπής του άρθρου 18, η οποία εκτιµάται ελεύθερα από το δικαστήριο, β) αυτοπρόσωπης ακρόασης εκπροσώπου της διεπιστηµονικής επιτροπής του άρθρου 18 και γ) αυτοπρόσωπης ακρόασης του ανηλίκου από τον δικαστή, τηρουµένων των όρων της υποπερ. αα) της περ. β) της παρ. 2 του άρθρου 12 του ν. 3418/2005 (Α΄ 287). Η άδεια δύναται να χορηγηθεί µόνο για ιατρικές πράξεις ή θεραπείες που δεν µπορούν να αναβληθούν, µέχρι τη στιγµή που ο ανήλικος θα έχει συµπληρώσει την ηλικία των δεκαπέντε (15) ετών και δεν επιφέρουν άλλες µελλοντικές, µη αναστρέψιµες ή σηµαντικές επιπλοκές στην υγεία του ανήλικου. Κατ’ εξαίρεση, η εν λόγω άδεια δεν απαιτείται, όταν η ιατρική πράξη ή θεραπεία είναι αναγκαία για την αποτροπή κινδύνου για τη ζωή ή την υγεία του ανηλίκου, υπό την έννοια των περ. α) και γ) της παρ. 3 του άρθρου 12 του ν. 3418/2005 και δεν µπορεί να αναβληθεί µέχρι την έκδοση της απόφασης του δικαστηρίου.
* Εάν το ανήλικο ίντερσεξ άτομο είναι κάτω των 15 ετών απαγορεύονται ιατρικές πράξεις και θεραπείες. Σε περίπτωση όμως που έχει χορηγηθεί άδεια από το Ειρηνοδικείο οι ιατρικές πράξεις επιτρέπονται. Η άδεια χορηγείται μόνο για ιατρικές πράξεις που δεν μπορούν να αναβληθούν και υπό τον όρο πως δεν θα προκαλέσουν μελλοντικές και μη αναστρέψιμες επιπλοκές στην υγεία του ανηλίκου. Το Ειρηνοδικείο ακολουθεί τη διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας σύμφωνα με την οποία το δικαστήριο μπορεί να παράσχει, χωρίς την ύπαρξη προϋφιστάμενης διαφοράς, ένδικη προστασία με σκοπό την κατοχύρωση ή την προστασία του συμφέροντος του ίντερσεξ ανηλίκου και κατ’ επέκταση η άδεια που θα χορηγηθεί από το δικαστήριο δεν θα υπόκειται σε ένδικα μέσα. Η διαδικασία ακρόασης γίνεται κεκλεισμένων των θυρών για την προστασία της ιδιωτικότητας του ίντερσεξ παιδιού. Για να χορηγηθεί η άδεια θα πρέπει να υπάρχει:
- α) Γνωμοδότηση διεπιστημονικής επιτροπής (βλ. επόμενο άρθρο 18)
- β) Ακρόαση του εκπροσώπου της διεπιστημονικής επιτροπής
- γ) Ακρόαση του ίντερσεξ ανηλίκου από τον δικαστή: κατά την ακρόαση, τηρούνται και πάλι όσα ισχύουν για την ελεύθερη και ενημερωμένη συναίνεση όπως ήδη αναφέρεται στο Άρθρο 17.
* Η άδεια δεν απαιτείται όταν η ιατρική πράξη ή θεραπεία είναι αναγκαία για την αποτροπή κινδύνου για τη ζωή ή την υγεία του ανηλίκου με την έννοια του Ν. 3418/2005:
“3. Κατ’ εξαίρεση δεν απαιτείται συναίνεση:
α) στις επείγουσες περιπτώσεις, κατά τις οποίες δεν μπορεί να ληφθεί κατάλληλη συναίνεση και συντρέχει άμεση, απόλυτη και κατεπείγουσα ανάγκη παροχής ιατρικής φροντίδας
γ) αν οι γονείς ανήλικου ασθενή ή οι συγγενείς ασθενή που δεν μπορεί για οποιονδήποτε λόγο να συναινέσει ή άλλοι τρίτοι, που έχουν την εξουσία συναίνεσης για τον ασθενή, αρνούνται να δώσουν την αναγκαία συναίνεση και υπάρχει ανάγκη άμεσης παρέμβασης, προκειμένου να αποτραπεί ο κίνδυνος για τη ζωή ή την υγεία του ασθενή”.
Άρθρο 18
Διεπιστηµονική επιτροπή
Συστήνεται διεπιστηµονική επιτροπή για την έκδοση της γνωµοδότησης της παρ. 2 του άρθρου 17, η οποία αποτελείται, τουλάχιστον, από έναν (1) ιατρό µε εµπειρία σε επεµβάσεις επί ίντερσεξ ατόµων ή οποιεσδήποτε παρεµβάσεις κανονικοποίησης των χαρακτηριστικών φύλου σε έδαφος Διαταραχών της Ανάπτυξης Φύλου (ΔΑΦ/DSD), έναν (1) νοµικό µε ειδίκευση σε θέµατα βιοηθικής, έναν (1) ψυχολόγο, κατά προτίµηση µε εµπειρία σε θέµατα χαρακτηριστικών φύλου, έναν (1) κοινωνικό λειτουργό µε εµπειρία σε θέµατα χαρακτηριστικών φύλου και έναν (1) εκπρόσωπο της κοινότητας των ίντερσεξ πολιτών µε ανάλογη κατάρτιση.
* Η διεπιστημονική επιτροπή αποτελείται από:
- 1 ιατρό με εμπειρία σε επεμβάσεις σε ίντερσεξ άτομα ή οποιεσδήποτε παρεμβάσεις κανονικοποίησης των χαρακτηριστικών φύλου, ή όπως αποκαλούνται στην ιατρική κοινότητα «Διαταραχές της Ανάπτυξης του Φύλου (ΔΑΦ)» ή «Συγγενείς Ανωμαλίες». Οι ιατρικοί όροι είναι στιγματιστικοί και συχνά παθολογικοποιούν αναίτια τα ίντερσεξ σώματα, ώστοσο χρησιμοποιήθηκαν στο κείμενο προκειμένου να γίνει κατανοητό σε ποιες επεμβάσεις αναφέρεται ο νόμος και να μην υπάρχει σύγχυση με τις επεμβάσεις επιβεβαίωσης φύλου που πραγματοποιούνται στα τρανς άτομα με την επιθυμία και ενημερωμένη συναίνεσή τους.
- 1 νομικό με ειδίκευση σε θέματα βιοηθικής.
- 1 ψυχολόγο με εμπειρία στα θέματα που αντιμετωπίζουν τα ίντερσεξ άτομα.
- 1 κοινωνικό λειτουργό με εμπειρία σε θέματα που αντιμετωπίζουν τα ίντερσεξ άτομα.
- 1 εκπρόσωπο της κοινότητας των ίντερσεξ πολιτών με ανάλογη κατάρτιση στα θέματα που αντιμετωπίζουν τα ίντερσεξ άτομα.
Άρθρο 19
Διόρθωση καταχωρισµένου φύλου
Σε περίπτωση διενέργειας ιατρικών πράξεων ή θεραπειών του άρθρου 17, οι οποίες έχουν επιφέρει ασυµφωνία µε το καταχωρισµένο φύλο του ανήλικου ίντερσεξ ατόµου, το καταχωρισµένο φύλο διορθώνεται από το αρµόδιο δικαστήριο.
* Εάν πραγματοποιηθούν ιατρικές πράξεις που έχουν ως αποτέλεσμα την ασυμφωνία του φύλου του ίντερσεξ ατόμου με το ήδη καταχωρισμένο φύλο, υπάρχει η δυνατότητα διόρθωσης του καταχωρισμένου φύλου με δικαστική απόφαση. Αξίζει να σημειωθεί πως στην Ελλάδα τα φύλα στα πιστοποιητικά γέννησης και στα δημόσια έγγραφα είναι δύο, “θηλυκό” και “αρσενικό”. Συνεπώς, το ίντερσεξ άτομο δεν έχει ακόμη τη δυνατότητα από το νόμο να αυτοπροσδιοριστεί όπως το ίδιο επιθυμεί σε περίπτωση που το κοινωνικό του φύλο δεν ταυτίζεται με το θηλυκό/αρσενικό δίπολο. Σε άλλες χώρες στην Ευρώπη όπως στη Γερμανία και την Αυστρία αλλά και στον κόσμο όπως στην Αυστραλία τα ίντερσεξ άτομα έχουν την επιλογή να αυτοπροσδιοριστούν εκτός του διπόλου όπως “diverse”, “Χ”, “άλλο”. Έως τώρα, στην Ελλάδα δεν υπάρχουν ανάλογες νομικές εξελίξεις.
Άρθρο 20
Κύρωση
Ιατροί που διενεργούν ιατρικές πράξεις ή θεραπείες σε ανήλικα ίντερσεξ άτοµα κατά παράβαση του άρθρου 17, πέραν των προβλεπόµενων πειθαρχικών και διοικητικών κυρώσεων, τιµωρούνται µε ποινή φυλάκισης έξι (6) τουλάχιστον µηνών και χρηµατική ποινή. Η επανειληµµένη τέλεση της πράξης του πρώτου εδαφίου συνιστά επιβαρυντική περίσταση. Σε κάθε περίπτωση και ανεξαρτήτως του ύψους της επιβληθείσας ποινής, ο υπαίτιος τιµωρείται υποχρεωτικά και µε την παρεπόµενη ποινή του άρθρου 65 του Ποινικού Κώδικα (ν. 4619/2019, Α΄ 95), περί απαγόρευσης άσκησης επαγγέλµατος.
* Οι ιατροί που διενεργούν ιατρικές πράξεις ή θεραπείες σε ανήλικα ίντερσεξ άτομα χωρίς την άδεια του Άρθρου 17,2, θα τιμωρούνται με:
- Πειθαρχικές και διοικητικές κυρώσεις
- Ποινή φυλάκισης έξι τουλάχιστον μηνών
- Χρηματική ποινή
Σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα με το ύψος της ποινής που θα επιβάλει το αρμόδιο δικαστήριο, οι ιατροί που διενεργούν πράξεις χωρίς άδεια θα τιμωρούνται υποχρεωτικά με την απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα:
Άρθρο 65 – Απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος
- Αν ο υπαίτιος διέπραξε έγκλημα με βαριά παράβαση των καθηκόντων του επαγγέλματός του, για την άσκηση του οποίου απαιτείται ειδική άδεια της αρχής, και εφόσον του επιβλήθηκε ποινή στερητική της ελευθερίας τουλάχιστον δύο ετών, το δικαστήριο μπορεί να απαγορεύσει την άσκηση του επαγγέλματος αυτού για χρονικό διάστημα από ένα μήνα έως δύο έτη.
- Η απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος αρχίζει μόλις η απόφαση γίνει αμετάκλητη και η διάρκειά της, εφόσον ο δράστης κρατείται, υπολογίζεται από την επομένη της ημέρας κατά την οποία απολύεται από τη φυλακή.
*Νομική ανάλυση: Δρ Νικολέττα Πικραμένου, Νομικός και ειδική επιστήμονας στα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων, μέλος της Intersex Greece
Επιμέλεια κειμένου : Συντονιστική επιτροπή της Intersex Greece
