Το “Αντάμωμα” γεννήθηκε από την ανάγκη να κοιτάξουμε την παράδοση αλλιώς — μέσα από φεμινιστικές και κουήρ ματιές που δεν τη φοβούνται, αλλά τη διεκδικούν. Πρόκειται για μια νέα πρωτοβουλία της ομάδας Torvas, που θέλει να ανοίξει έναν χώρο όπου η λογοτεχνία, η μουσική και ο χορός συναντιούνται με τη λαογραφία — όχι για να την εξιδανικεύσουν, αλλά για να την ξαναδιαβάσουν.
Μιλήσαμε με την Έλλη και την Άση, τα άτομα πίσω από το φεστιβάλ, για το πώς γεννήθηκε η ιδέα του Ανταμώματος, τι σημαίνει να μιλάμε σήμερα για «θηλυκότητα στην παράδοση» και γιατί η δημιουργία κοινότητας είναι πάντα η πιο ριζοσπαστική πράξη.
Πώς προέκυψε το «Πολυθεματικό Αντάμωμα Torvas 2025»;
Έλλη: Αρχικά να πούμε εδώ, το όνομα είναι έμπνευση της Άσης, για άλλη μια φορά. Και είναι ο πιο ταιριαστός. Αυτό που είχαμε σκεφτεί, ήταν ότι θέλαμε όλ@ εμείς που ασχολούμαστε με την λαογραφία, την ύπαιθρο, την παράδοση, εμείς που θέλουμε να την αναγνώσουμε αλλιώς, μέσα από φεμινιστική/κουιρ θεωρία, να βρούμε μια αφορμή να βρεθούμε όλ@ μαζί, να γνωριστούμε και να περάσουμε όμορφα. Και με βάση αυτή τη σκέψη διαμορφώσαμε και το πρόγραμμα. Τώρα δε θέλω να κάνω προώθηση στην προώθηση, αλλά θα αναφερθώ στ@ συντελεστ@ του φεστιβάλ γιατί πραγματικά χάρη σε αυτ@ δημιουργήθηκε αυτό το όμορφο πρόγραμμα. Αρχικά η Χρηστίνα η Μαριδάκη, με τις φεμινιστικές μαντινάδες χρησιμοποιεί την φόρμα της μαντινάδας ως λογοτεχνικό εργαλείο για να “αντιμιλήσει” σε αυτό το πλαίσιο παραγωγής της. Η Κατερίνα η Ζαφειροπούλου που θα κάνει παραδοσιακούς χορούς, έχει φτιάξει έναν χώρο όπου διδάσκει χορούς σε όλες τις ατομικότητες που θέλουν να μάθουν, αμφισβητώντας όμως τους ρόλους και τις ταυτότητες που συνήθως αυτοί περιέχουν. Τα μαθήματα χορού της Κατερίνας απευθύνονται σε άτομα που θέλουν να ανακαλύψουν την παράδοση, και να συνομιλήσουν με την πολιτική της διάσταση (σχέση με φύλο, συλλογικότητα, μουσική/χορευτική εκτέλεση) όπως έχει πει και η ίδια. Οι AFOUMARE – all female ρεμπέτικο μουσικό σχήμα θα μας κάνουν μια συναυλία αφιέρωμα στις ιστορίες γυναικών μέσα από το ρεμπέτικο τραγούδι. Για τις Ισοκράτισσες δεν ξέρω τι να πρωτοπώ. Ομάδα πολυφωνικού τραγουδιού από τα μέρη μου (την Ήπειρο) που θα μας βοηθήσουν να εξερευνήσουμε την εσωτερική φωνή μας, με τρόπο που μόνο το πολυφωνικό τραγούδι γυναικών μπορεί να καταφέρει. Αν μπορούσα να μην είμαι στην διοργάνωση για δύο ώρες μόνο, θα ήθελα να συμμετάσχω και γω, αλλά φέτος απλά θα τις θαυμάζω. Στις λαογραφικές αναγνώσεις Torvas θα έχουμε 5 υπέροχα πλάσματα που θα μας διαβάσουν κείμενό τους στην θεματική του φεστιβάλ, για να δώσουμε τον χώρο σε ένα all-female γκρουπ να μας μοιραστούν τα δημιουργήματά τους. Και θα κλείσουμε με γλέντι από τους Banda Calda, στους οποίους έχουμε κάνει special παραγγελιές για Σαρακατσάνικα/Ηπειρώτικα, για να έρθουμε στην μέθεξη όπως πρέπει. Οπότε νομίζω μέσα από όλα αυτά θα καταφέρουμε να ανταμώσουμε με τον τρόπο που θέλουμε.
ΑΣΗ: Μετά από σχεδόν δυο χρόνια λογοτεχνικών δράσεων με κάποια λίγα λαογραφικά στοιχεία (όπως η χρήση των χειροποίητων τορβάδων της γιαγιάς μου στα Open Mic μας για παράδειγμα), ήταν το φυσικό επακόλουθο, πιστεύω, το να γίνει κάτι σαν το Αντάμωμα. Η λογοτεχνία και η δημιουργική γραφή είναι σίγουρα το βασικό σημείο ενδιαφέροντος μας, αλλά όσο περνάει ο καιρός, βλέπουμε και σαν ομάδα αλλά και σε προσωπικό, ατομικό επίπεδο πως έχουμε μια ανάγκη να ξεψαχνίσουμε την παράδοση και τον λαϊκό πολιτισμό μέσα από διαφορετικούς φακούς. Σημαντικό πρώτο βήμα για να γίνει αυτό, είναι, όπως είπε και η Έλλη, να ανταμωθούμε κάπου, κάπως. Όχι μόνο τα άτομα που ασχολούνται συγκεκριμένα με την παράδοση και τα ενδιαφέρει, αλλά και το καθένα που θα έρθει τυχαία και θα βρει κάτι που θα του κεντρίσει το ενδιαφέρον, ή θα γνωρίσει άλλα άτομα, βιβλία, θεματολογίες, χορούς, μουσικές που θα το αγγίξουν. Οπότε με το Αντάμωμα εξερευνούμε τη θηλυκότητα στην παράδοση μέσα από την λογοτεχνία, το χορό και τη μουσική, με πολλ@ αξιόλογ@ καλλιτέχν@, κάποι@ ανέφερε ήδη η Έλλη.
Ποιο είναι ο σκοπός του φεστιβάλ και τι να περιμένουμε από την πρώτη διοργάνωση;
Θέλουμε πολύ να ξεκινήσουμε έναν θεσμό. Και θέλουμε να ξεκινήσουμε έναν θεσμό που να προσκαλεί όλη την κοινότητα σε έναν ασφαλή και ζεστό χώρο. Θα έχουμε και σόμπες, αλλά κυρίως εννοώ ζεστό και συμπεριληπτικό χώρο. Πέρα από τη λογοτεχνία και τη δημιουργική γραφή που είναι βασικό στοιχείο του Τορβά, θέλουμε να εξερευνήσουμε και μεις οι ίδιες που αλλού και με ποιους άλλους τρόπους μπορούμε να ασχοληθούμε με αυτό που μας αρέσει. Φυσικά είναι αλλιώς να ασχολείσαι με την παράδοση από την ασφάλεια της απόστασης και αλλιώς όταν είσαι «εκεί». Το κοινο το οποίο καταπιάνεται με την παράδοση συνήθως είναι αρκετά σεξιστικό/ομοφοβικό/τρανσφοβικό. Οπότε έχει μεγάλη σημασία για εμάς να το κάνουμε αυτό μακριά από αυτή την φοβική/κακοποιητική κοινότητα ανθρώπων. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν προσκαλέσαμε κάποιον πολιτιστικό σύλλογο να συμμετάσχει
Ταυτόχρονα όμως, δε θέλουμε να γίνει το Αντάμωμα άλλο ένα φεστιβάλ που εξυμνεί την παράδοση και το folklore έτσι, αμάσητο -και ας μας επιτραπεί ο όρος. Δεν είναι καθόλου ακίνδυνο αυτό. Ίσα-ίσα, μπορεί να γίνει και πολύ επικίνδυνο αν δεν γίνει με μια συνειδητότητα του τι αναπαράγεις και γιατί. Δεν έχει αξία για εμάς το να κάναμε ένα γλέντι με παραδοσιακή μουσική, να ακούσουμε κάποια ηπειρώτικα χιτάκια, να χορέψουμε και να πάμε σπίτι. Σκοπός μας είναι να συζητήσουμε και να αναρωτηθούμε τι είναι όλο αυτό που λέμε «παράδοση», τι ρόλους αναπαράγει, τι θέλουμε να κρατήσουμε και τι θέλουμε να πετάξουμε – και είναι πολλά. Όλη αυτή η ανάγκη για εξερεύνηση έχει φυσικά την ρίζα της (pun intended) σε εμάς τις ίδιες. Επειδή είμαστε και οι δύο από επαρχία και έχουμε ακόμα επαφές με αυτή, επειδή το θέλουμε, ήταν πρώτα-πρώτα δική μας ανάγκη. Να δούμε δηλαδή τι είναι αυτό που μας αρέσει, γιατί και με τι όρους θέλουμε να το συνεχίσουμε. Οπότε το Αρβανίτικο και το Σαρακατσάνικο στοιχείο δεν το επικαλούμαστε από τα έξω. Είμαστε μια λεσβία αρβανίτισσα και μια λεσβία σαρακατσάνα, που μας αρέσουν τα κλαρίνα αλλά όχι τα τραγούδια που εξυμνούν τις γυναικοκτονίες. Οπότε, πως το κάνουμε αυτό; Το φεστιβάλ δεν είναι ένα αφιέρωμα, ούτε μια θέση δική μας. Είναι ένας χώρος που θα φιλοξενήσει μια μεγάλη συζήτηση, με όσα άτομα θέλουν να συζητήσουν, τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Αλλά για να αποκατασταθεί σε ένα βαθμό η ισορροπία, οι θηλυκότητες και τα κουιρ άτομα , που είναι παραδοσιακά (pun unintended) τα άτομα που δεν είχαν φωνή επί του θέματος, είναι τα άτομα στα οποία κάναμε πρώτα-πρώτα την πρόσκληση για μια θέση σε αυτό το τραπέζι συζήτησης, και που έχουμε δώσει τον περισσότερο χώρο. Και αυτό, είναι ok.
Επίσης, πολύ σημαντική για εμάς είναι η προσβασιμότητα. Όχι μόνο χωροταξικά. Η λαογραφία και οι εκδηλώσεις που γίνονται σήμερα σχετικά, είναι ως επί το πλείστον πιο ακαδημαϊκές. Δεν είναι κακό αυτό, αλλά δεν είναι όσο προσβάσιμο θα θέλαμε. Στα Torvas open mic πριν λίγο καιρό αρχίσαμε να μοιράζουμε στο κοινό χαρτάκια με δημοτικά τραγούδια ή με σαρακατσάνικες λέξεις, και το προσεγγίσαμε σαν “παιχνίδι” για να δούμε αν θα πάει κάπου. Είδαμε, λοιπόν, σιγά σιγά άτομα να συζητάνε τα τραγούδια, να χρησιμοποιούν τις λέξεις, να αναρωτιούνται για την προέλευση τους, να μας ρωτάνε που μπορούν να βρουν σχετικές πληροφορίες, και να αποκτούν ενδιαφέρον για κάποιες πτυχές της λαογραφίας. Ή μάλλον να ανακαλύπτουν το ενδιαφέρον τους για αυτές. Είναι φοβερές οι συζητήσεις που ξεκινούν από κάτι τόσο απλό. Παράλληλα, και σε αντίθεση με την ακαδημαϊκή προσέγγιση που αναφεραμε πριν, υπάρχει και το άλλο άκρο: ο εξευγενισμός και η αισθητικοποίηση της παράδοσης. Είναι τάση αυτό τα τελευταία χρόνια, και δεν είναι κακό απαραίτητα, αλλά μειώνει την πολύπλευρη έννοια της παράδοσης σε ένα παροδικό τζέρτζελο, ένα πανηγύρι χωρίς κοινότητα, χωρίς περιεχόμενο. Σκοπός μας ήταν να φτιάξουμε κάτι ακριβώς στη μέση. Ένα φεστιβάλ ανοιχτό σε όλα, με δράσεις που να καλύπτουν όλο το φάσμα της παράδοσης, από το πιο θεωρητικό και “δύσκολο” μέχρι το γλέντι με κλαρίνα τσίπουρα από το χωριό. Ειδικά για τις θηλυκότητες και τα κουίρ άτομα, για τα οποία εν γένει ο χώρος της παράδοσης και του λαϊκού πολιτισμού είναι λίγο επίφοβα (λογικό, εφόσον η ύπαρξή μας διαστρεβλώνεται ή απαλείφεται στις παραδοσιακές αφηγήσεις), το Αντάμωμα θέλουμε να είναι μια ζεστή φωλιά ντυμένη με μάλλινες βελέντζες και αρωματισμένη με βασιλικό.
Πώς θα λέγαμε ότι αποτυπώνεται στην παράδοση (τουλάχιστον μέχρι τώρα) η έννοια της θηλυκότητας;
Ε: Είναι πάρα πολλές οι «χρήσεις» της θηλυκότητας στην ελληνική λαογραφία και παράδοση. Μια θηλυκότητα συμβολίζει από το φεγγάρι και τη μαγεία, μέχρι την κατάρα, την γρουσουζιά και την κακεντρέχεια. Αλλά ταυτόχρονα, η θηλυκότητα μπορεί να ερμηνευθεί και ως αθωότητα, αγαθότητα και αδυναμία. Ως υπάρξεις, οι θηλυκότητες έχουν ταλαιπωρηθεί υπερβολικά στο πλαίσιο της παράδοσης. Αυτό που ήταν διαδεδομένο ως κοινή πρακτική πχ, τα εγκλήματα «τιμής» ή «πάθους», ήταν (και ακόμα είναι) κάτι όχι μόνο ανεκτό αλλά και κατανοητό. Αυτό που προσωπικά με έχει κάνει και ανασαίνω βέβαια που και που μέσα απ την μελέτη της παράδοσης, είναι το κάποιου είδους payback που συνέβαινε με τις γριές. Σε περίπτωση που κάποιες γριές φτάναν τα γεράματα και είχαν και κάποιες γνώσεις που σήμερα θα λέγαμε «ιατρικής», ξέρουμε ότι είχαν μεγαλύτερη εξουσία από την προηγούμενη θέση τους. Όχι ότι ξεπερνούσε αυτή των ανδρών. Αλλά σε κάθε περίπτωση, οι γυναίκες αυτές που πολύ συχνά ήταν οι ξεματιάστρες/μαμές/γιατρεύτρες του χωριού, συγκέντρωναν κάποια μορφή εξουσίας. Δεν μιλάμε τώρα μόνο για το φασκόμηλο κλπ., οι μαμές σε αυτά τα πλαίσια μπορούσαν να αποτρέψουν κύηση με τα κατάλληλα βότανα και στις σωστές δοσολογίες, οπότε μιλάμε σίγουρα για σημαντική επιρροή στη ζωή του κοινωνικού συνόλου τους. Με αυτή την θηλυκότητα θέλουμε να συνδεθούμε, αλλά όχι στα κρυφά, στα φανερά. Οι ρόλοι αυτοί που αναφέραμε, του ιερού/βέβηλου/βρώμικου αλλά και μαγικού, τρομακτικού και ίσως γρουσούζικου στοιχείου, είναι χαρακτηρισμοί που έχουν αναπαραχθεί για να κρατήσουν τις θηλυκότητες υπό έλεγχο. Γιατί να μην τους οικειοποιηθούμε αυτούς τους χαρακτηρισμούς, έχοντας τον έλεγχο τ@ εαυτ@ μας; Ειλικρινής ερώτηση.
Α: Μιλώντας προσωπικά και αυστηρά βιωματικά, μεγάλωσα σε μια παραδοσιακή σαρακατσάνικη οικογένεια της επαρχίας, όπου ο γιος ήταν “το παιδί” και η κόρη ήταν “το κορίτσι”. Από τις βασικές ανησυχίες της οικογένειας, ήταν το να μην “με δώσουν” σε άντρα που δεν ήταν σαρακατσάνος (ποιος θα τους το πει ότι το πέτυχαν κατά 80%;). Μέσα σε αυτά τα σκληρά πατριαρχικά πλαίσια, η θηλυκότητα αποτελούσε κάτι ευάλωτο, κάτι επικίνδυνο αν δεν το προσαρμόσεις στην επιβεβλημένη κανονικότητα τους. Από τη γιαγιά μου, μια παραδοσιακή σαρακατσάνα γυναίκα της υπαίθρου, γνώρισα μια θηλυκότητα σαφώς καταπιεσμένη, η οποία όμως έβρισκε την αυτοδιάθεση που είχε στερηθεί στη ζωή της, σε μικρά, ολοδικά της πράγματα. Μικρές τελετουργίες, μαγγανείες, δημοτικό τραγούδι, βοτάνια. Εκεί είχε τον απόλυτο έλεγχο, ήταν όλα δικά της. Με συμπεριλάμβανε σε όλα αυτά και μου έμαθε πολλά πράγματα που ήταν μοναδικά και αποκλειστικά δικά της, χωρίς να έχουν σταμπαριστεί από αντρική παρουσία. Επιλέγω να σκέφτομαι έτσι την αποτύπωση της θηλυκότητας στην παράδοση όσο μπορώ, για να μην με πάρει από κάτω και πάθω ματαίωση.
Είναι στους στόχους του φεστιβάλ να μας συστήσει νέους τρόπους προσέγγισης; Αν «ναι», ποιοι είναι αυτοί οι τρόποι;
Α: Είναι σίγουρα πολύ βασικός στόχος αυτός. Για μένα ο μοναδικός τρόπος που μπορώ να σκεφτώ είναι η δημιουργία κοινότητας. Αφού γίνει αυτό, η νέα προσέγγιση θα είναι παιχνιδάκι. Έτσι κι αλλιώς η παράδοση, τα έθιμα, τα πανηγύρια, οι λαϊκές δοξασίες έχουν σκοπό κοινοτικό. Το να είσαι μέλος μιας κοινότητας είναι μια πανάρχαια, εξακριβωμένη πράξη επιβίωσης και αντίστασης.
Ε: Ο αρχικός μας στόχος ήταν απλά να ανταμώσουμε. Τώρα αφού το πετύχουμε αυτό, ο ακριβώς επόμενος είναι να βρούμε νέους τρόπους προσέγγισης της παράδοσης/λαογραφίας. Δεν ξέρουμε ποιοι θα είναι αυτοί οι τρόποι, και μεις στο ψάξιμο είμαστε. Αλλά ευελπιστούμε ότι αυτό θα κερδίσουμε από το φεστιβάλ και από την επαφή με όλα αυτά τα άτομα με τα οποία θα βρεθούμε και θα συζητήσουμε, θα καταλήξουμε κάπου, ή και όχι. Πέρα από το να περάσουμε καλά και να πιούμε κοκτειλ με τσίπουρο και με φυστίκι, σημασία έχει αυτή η συζήτηση. Ο όρος «έμφυλη λαογραφία» παρεμπιπτόντως δεν υπάρχει. Αν υπάρχει κάποι@ που να ξέρει κάτι σχετικό στα ελληνικά να μας ενημερώσει. Αλλά πέρα από μελέτες με συγκεκριμένη οπτική του φύλου, δεν υπάρχει συνολικά ως θέμα στην λαογραφία η μελέτη θηλυκοτήτων, θηλυκών συμβόλων ή λαογραφίας μέσα από σπουδές φύλου (gender/queer studies). Οπότε εμείς με θράσος θέλαμε να τον εισάγουμε για να ανακαλύψουμε τέτοιους τρόπους προσέγγισης.
Η ελληνική παράδοση χρησιμοποιείται συχνά ως επιχείρημα κατά των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων και πάντα προβάλλεται αποστειρωμένη από οποιοδήποτε κουήρ στοιχείο. Υπάρχει, ωστόσο, τρόπος να την προσεγγίσουμε με μια πιο σύγχρονη, πιο συμπεριληπτική ματιά;
Όλο το νόημα κρύβεται στη λέξη αποστειρωμένη, δεν είναι καθόλου όμως. Και πως θα μπορούσε να είναι άλλωστε, αφού και η παράδοση είναι ιστορίες, πραγματικές ή φανταστικές, που έχουν δοθεί από γενιά σε γενιά εξυπηρετώντας συγκεκριμένους σκοπούς. Το τι θεωρούμε «παράδοση» εμείς σήμερα και το τι έθιμα ακολουθούμε δεν είναι καθόλου τυχαίο. Ας πούμε, υπάρχει ένα παραδοσιακό τραγούδι, το οποίο εξιστορεί το πως ένας άντρας (ο Μενούσης), τυφλωμένος από την ζήλεια, δολοφόνησε την γυναίκα του, επειδή κάποιοι άνδρες την είδαν (!) και του είπαν ότι είναι όμορφη. Δεν περιγράφει το γεγονός της γυναικοκτονίας το τραγούδι, αλλά αντίθετα, εστιάζει στο πόσο κρίμα είναι ο Μενούσης που αναγκάστηκε να φτάσει εκεί και τώρα είναι στεναχωρημένος. Στις σαρακατσάνικες κοινωνίες, μέχρι και πριν ΠΟΛΥ λίγες δεκαετίες, οι νιόπαντρες γυναίκες απαγορευόταν να μιλάνε και να γελάνε για τα πέντε πρώτα χρόνια του γάμου τους. Δεν πιστεύουμε ότι είναι καθόλου τυχαίο το πως η παράδοση κανονικοποιεί την έμφυλη βία, και τον έλεγχο των γυναικών και θηλυκοτήτων εν γένει. Παρόλα αυτά, τα πράγματα είναι πολύ απλά: κουιρ ιστορίες υπήρχαν πάντα. Το ότι δεν έχουμε μάθει ή κληρονομήσει τέτοιες ιστορίες, είναι εντελώς μεθοδευμένο.
Η παράδοση δεν είναι κάτι που κληρονομούμε- την επιτελούμε, την κρατάμε ζωντανή με κάθε αναπαραγωγή, με κάθε τραγούδι που συνεχίζουμε να τραγουδάμε. Το θέμα είναι τι αναπαράγουμε, με ποιο τρόπο και ποι@ είμαστε εμείς που το αναπαράγουμε. Θέλουμε μέσα από τις δράσεις μας και ειδικά με το Αντάμωμα, να ζήσουμε την παράδοσή μας με τους όρους μας, εντάσσοντας επιτέλους μέσα και τα κουιρ άτομα. Και αυτό μπορούμε να το κάνουμε, γνωρίζοντας το τι αναπαράγουμε και γιατί, βάζοντάς το στο σωστό πλαίσιο. Γιατί δεν έχουμε ακόμη αποδείξεις, αλλά είμαστε σίγουρες ότι και σε προηγούμενες γενιές υπήρχε ομοερωτισμός, υπήρχαν λεσβίες που με τα ίδια τραγούδια που ερωτεύονταν στρειτ συνομήλικοί τους, ερωτεύονταν και αυτές κρυφά τις «φίλες» τους. Ε, στο σήμερα δεν υπάρχει λόγος και χώρος για το κρυφά, όλα στο φως!
Πληροφορίες:
Τοποθεσία: Δημοτική Αγορά Κυψέλης
Ημερομηνίες: Σάββατο 18 & Κυριακή 19 Οκτώβρη 2025
Είσοδος δωρεάν
Διοργάνωση: Torvas Athens
Email: [email protected]
Social Media:Facebook | Instagram
