Η «αδελφότητα της καπνιστής σάουνας», ταινία της Εσθονής δημιουργού Άννα Χιντς, είναι ένα ποιητικό βάλσαμο εξομολόγησης, αυτογνωσίας και αποδοχής από γυναίκες προς γυναίκες, αλλά με πολύ ευρύτερες διαστάσεις και επιδράσεις.
Της Δήμητρας Κυρίλλου
Αξιοποιώντας μια μοναδική άυλη πολιτιστική κληρονομιά της χώρας της, αυτή της σάουνας καπνού, η οποία επί γενιές επί γενεών φέρνει κοντά τις βιωματικές εμπειρίες γυναικών, η Άννα Χιντς κατάφερε να συγκεντρώσει τις αφηγήσεις τους σε ένα καθηλωτικό, αφηγηματικό μωσαϊκό. Σεξουαλική ενηλικίωση, ντροπή για το φύλο, κακοποίηση και βιασμός, λεσβιακή αφύπνιση και coming-out, ένας ολόκληρος πλούτος, αόρατος από την επίσημη ιστορία, γλιστρά μέσα από τους καπνούς της ταπεινής καλύβας που φιλοξενεί τις γυναίκες και τις εμπειρίες τους και εισβάλλει στην οθόνη. Η εμπειρία ολοκληρώνεται με την εκπληκτική μουσική επένδυση του Ισλανδικής καταγωγής Eðvarð Egilsson, που παντρεύει έξοχα τον ηλεκτρονικό ήχο με τα παραδοσιακά ακούσματα της Εσθονίας.
Η «αδελφότητα της καπνιστής σάουνας» βραβεύτηκε στα φεστιβάλ Σαντανς και Σαν Φρανσίσκο, ξεχώρισε στις 29ες Νύχτες Πρεμιέρας και έρχεται στις αίθουσες στις 9 Νοέμβρη.
Διάβασα ότι στην Εσθονία η σάουνα αποτελεί πολιτιστική κληρονομιά. Όμως εσύ χρησιμοποίησες τον χώρο της σαν όχημα για να αφηγηθείς γυναικείες ιστορίες
Δεν είναι μια συνηθισμένη σάουνα αυτή, αλλά σάουνα καπνού, έχει σημαντική διαφορά, γιατί αυτό τον τύπο τον λειτουργούν γυναίκες, έτσι βρήκα την ευκαιρία να το συνδέσω με τη γυναικεία οπτική γωνία (her story). Το έθιμο της σάουνας καπνού είναι ενεργό στη Νοτιοανατολική Εσθονία και είναι γυναικεία υπόθεση, μια ζωντανή κληρονομιά, εκεί οι γυναίκες εξακολουθούν να πηγαίνουν και να γεννάνε τα παιδιά τους, να πλένουν τους νεκρούς, να γιατρεύονται. Στη δική μου περίπτωση, είναι η γιαγιά μου που μας πέρασε την όλη γνώση και εμπειρία, για μένα υπήρξε κάτι σαν κοσμικό μπουμ…
Από την παράδοση και το όραμα και την οργανική σχέση μαζί τους πήρα την ιδέα να χρησιμοποιήσω την καπνιστή σάουνα και να αφήσω να αναδυθούν ιστορίες γυναικών και γενικότερα θηλυκοτήτων. Να προσεγγίσω το βίωμα του τι σημαίνει να έχεις γεννηθεί σε ένα θηλυκό σώμα.
Αυτά σκεφτόμουν το 2015 όταν βρισκόμουν σε ένα μοναστήρι με τη μητέρα μου σε ένα retreat 26 ημερών σιωπής, και μου ήρθε σαν όραμα! Είπα πρέπει να το κάνω!
Δεν γνώριζα τι ιστορίες θα έρχονταν, -είναι κανόνας ότι δεν μιλάμε πριν μπούμε στη σάουνα- το τι ιστορίες θα ειπωθούν είναι σαν είσοδος το άγνωστο. Το έκανα για επτά χρόνια, πολλές γυναίκες άρχισαν να με πλησιάζουν θέλοντας να είναι κομμάτι του εγχειρήματος, μπορείς να το διαπιστώσεις ότι οι ιστορίες βγαίνουν αβίαστα, ήμουν σίγουρη ότι θα γίνει έτσι. Ο χώρος της καπνιστής σάουνας συμβάλλει ώστε να μοιραστεί κάποια τις πιο ευαίσθητες, τις πιο ντροπιαστικές και επώδυνες εμπειρίες, εκεί δεν καθαρίζεις μόνο το σώμα, αλλά και την ψυχή σου, είναι ασφαλής χώρος, το γνώριζα από την εποχή της γιαγιάς μου ότι πας στην καπνιστή σάουνα με γυναίκες, η δυσάρεστη πραγματικότητα είναι ότι όλες είχαν κάποια εμπειρία κακοποίησης, βιασμού, βιαιότητας, όχι μόνο βίας από άντρες, αλλά από την πατριαρχία, αυτό συναντάται σε όλα τα φύλα, και οι μητέρες κουβαλάνε το ανδρικό βλέμμα απέναντι στις κόρες τους, υπάρχει πρόβλημα και είναι φανερό. Αυτό που πρέπει να κάνεις είναι να ενθαρρύνεις κάποιο άτομο να μιλήσει για όλα αυτά τα γυναικεία θέματα και θα βγει.
Έκανες ανοιχτό κάλεσμα ή επέλεξες τις αφηγήτριες;
Ξεκίνησα με την αδελφότητα που είδες, της οποίας είμαι μέλος αλλά η Εσθονία είναι μια σταλιά χώρα (1.3 εκατομμύρια), μαθεύτηκε και γυναίκες με πλησίασαν, χωρίς να τις ξέρω. Κάποια μέρα εκεί στην εξοχή σταματά ένα αυτοκίνητο, βγαίνει μια γυναίκα ρωτώντας «πού είναι αυτή η σάουνα; Θέλω να συμμετέχω!». «Οκ δεν σε γνωρίζω, αλλά έλα» της απάντησα, εμπιστεύθηκα το ρεύμα. Γιατί εμφανίστηκαν τόσες γυναίκες; Εδώ υπάρχει πρόβλημα με αυτά που μας μαθαίνουν στις σχολές κινηματογράφου, όπου κυριαρχεί η ανδρική ματιά των «ισχυρών ανδρών». Είμαι εναντίον εκείνου του αφηγήματος που ορίζει ότι θα πρέπει να «εκμεταλλευόμαστε- χειραγωγούμε» τους ανθρώπους που συμμετέχουν, φρόντισα από την αρχή να υπάρχει διαφάνεια, αυτή η οικειότητα που αναζητούμε και έθεσα έναν κανόνα στον εαυτό μου: Δεν θα πείσω καμιά, γιατί αυτό είναι χειραγώγηση, άτυπη βία δηλαδή, μόνο τις φωνές τους ήθελα εκεί, αυτές που ήθελαν να είναι κομμάτι, αν κάποια δίσταζε, έλεγα όχι. Κάποιες επανήλθαν αργότερα, εν τω μεταξύ μεσολάβησε το κίνημα #metoo, πιθανά αυτό τις επηρέασε. Η διαδικασία περιλαμβάνει την υπογραφή ενός εγγράφου, με το οποίο θα συμφωνούσαν. Το υλικό κατά κανόνα είναι ιδιοκτησία της εταιρίας παραγωγής, κάτι τέτοιο είναι λάθος, δεν συμφωνώ. Ευτυχώς η παραγωγός μου, την οποία ευγνωμονώ, δεν λειτουργεί έτσι και στήριξε το όραμά μου. Έτσι, στο στάδιο της μετα-παραγωγής οι γυναίκες έβλεπαν το αποτέλεσμα και, αν συναινούσαν, προχωρούσαμε και υπέγραφαν, μεγάλο ρίσκο, αλλά έτσι χτίζεται η εμπιστοσύνη και οικειότητα. Καμιά δεν είπε όχι, αισθάνθηκαν ότι ήταν κομμάτι του project, δεν τις «πείσαμε» δεν «αρπάξαμε» τις φωνές τους, τις περιλάβαμε, για μένα είναι θεμελιώδες. Βλέπεις, δεν είναι μόνο η θεματολογία μιας ταινίας, αλλά πώς την κάνουμε, με ποια διαδικασία, περιληπτική για τους ανθρώπους που συμμετέχουν. Δύσκολα βρίσκεις παραγωγούς τέτοιους και συνήθως δεν είναι άντρες. (γέλια)
Μου άρεσε η φωτογραφία, πώς απεικονιζόταν η φωτιά, το ζουμ στον ιδρώτα, στα σώματα, στο κάτω μέρος των ποδιών, στα γόνατα, έχω την εντύπωση ότι τα πρόσωπα εμφανίζονται αργότερα. Καλά το πρόσεξα;
Ένα από τα πεδία σπουδών μου είναι η φωτογραφία, οπότε είμαι απαιτητική σε αυτό τον τομέα, στο τι οπτική γλώσσα επιλέγεις. Δεν ήθελα να πέσω στην παγίδα της ανδρικής ματιάς, να σεξουαλικοποιώ, να πραγμοποιώ τα γυναικεία σώματα, το γυμνό στην σάουνα καπνού δεν περιέχει τίποτα το σεξουαλικό. Ήθελα γυναίκα στη διεύθυνση φωτογραφίας, η αρχική διευθύντρια φωτογραφίας ήταν Φινλανδή αλλά στο μεταξύ πέθανε, είχαμε κάποιες εμπλοκές στην παραγωγή και το πρόβλημα είναι ότι στην Εσθονία οι γυναίκες είναι ελάχιστες, δεν είχα επιλογές. Πώς να επιλέξω; Μόνο και μόνο με βάση το φύλο ή με βάση την καλλιτεχνική συνέργεια; Διάλεξα το δεύτερο, και ο διευθυντής φωτογραφίας αποδείχτηκε μια ευαίσθητη αρσενική ύπαρξη, είχε ανδρικό σώμα αλλά όχι ανδρική ματιά. Κάναμε πρώτα ένα πείραμα στο δικό μου σώμα, γιατί ξέρεις ο φακός δεν είναι καθόλου αντικειμενικός, ο φακός έχει πάντα οπτική ματιά. Είναι μπούρδες τα περί ουδετερότητας του φακού, πάντα υπάρχει η άποψη. Άρα ποια ματιά θέλουμε, αυτή που δεν σεξουαλικοποιεί; Το δοκιμάσαμε και το βρήκαμε, το πετύχαμε. Σε σχέση με τα πρόσωπα, πράξαμε ανάλογα με τη βούληση των γυναικών, κατά πόσο το αποδέχονταν ή όχι. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον το πόσο εξακολουθεί να υπάρχει ο φόβος και η ντροπή, το παρατηρείς στη σάουνα, μια φίλη ήρθε τη δεύτερη χρονιά, και δήλωσε ότι θέλει να φαίνεται το πρόσωπό της, ήταν η πρώτη που το έκανε αυτό.
Το τέλος της ντροπής άραγε;
Ακριβώς! Αυτός ο τρόπος μου αρέσει, να εμπιστεύεσαι την παρόρμηση μιας γυναίκας να δείξει ή να μην δείξει το πρόσωπό της.
Η επόμενη ερώτηση μου έχει να κάνει με τις ίδιες ιστορίες που ακούγονται: Σεξουαλική αφύπνιση, ντροπή, σεξουαλικότητα, μητρότητα και απώλεια, σεξισμός. Στον Ευρωπαϊκό Νότο υπάρχει η εντύπωση ότι οι βόρειες χώρες όπως η Εσθονία είναι πιο ανοιχτές και απελευθερωμένες και η κατάσταση των γυναικών καλύτερη, αλλά οι ιστορίες έδειξαν διαφορετικές εμπειρίες. Ήθελες σκόπιμα να το αναδείξεις;
Προέκυψε στις αφηγήσεις. Αυτή είναι η δυσάρεστη αλήθεια. Τόσο στο βορρά όσο και στο νότο μοιραζόμαστε μπόλικη ντροπή, πόνο και φόβο, είναι παγκόσμιο. Στην Εσθονία έχουμε μια ιδιαίτερη σχέση με το γυμνό, το θεωρούμε φυσικό, όχι ταμπού όπως σε άλλες κοινωνίες, το βλέπεις εύκολα στην καθημερινότητα. Αλλά η συναισθηματική γυμνότητα έχει μέλλον μπροστά της. Ξέρεις δεν έχουμε γένη στη γλώσσα μας, αλλά μόνο μια λέξη (ντέμα) για όλα τα υποκείμενα, οποιουδήποτε φύλου. Τα he, she, le, la, μας μπερδεύουν. Πριν πολλά χρόνια στην Εσθονία υπήρχε σε μεγάλο βαθμό ισότητα των φύλων, ένα είδος μητριαρχίας όπου οι γυναίκες είχαν προνόμια στην περιουσία, στα κληρονομικά δικαιώματα και στην οικονομία. Αυτό άλλαξε μετά τον 18ο αιώνα που εγκαθιδρύθηκε πατριαρχία, μέχρι τότε υπήρχαν μητέρες που δεν είχαν παντρευτεί. Η γιαγιά μου για παράδειγμα ήταν μπάσταρδη και την είχαν εξοστρακίσει από την ίδια της την οικογένεια, ενώ 200 χρόνια πριν δεν θα γινόταν αυτό. Στις προ-χριστιανικές εποχές, στους βίκιγκς, επί παγανισμού ήταν σαφώς καλύτερα. Άλλαξε κάτω από την επήρεια της θρησκείας, κι έτσι στον 19ο αιώνα επικράτησε η πατριαρχία.
Στις αφηγήσεις πρόσεξα δυο ιστορικά σημεία καμπής: το τέλος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου και την κατάρρευση της πρώην ΕΣΣΔ. Τι σήμαιναν οι αλλαγές αυτές για τις γυναίκες;
Είναι πολύ καλύτερα ασφαλώς μετά την μετάβαση, όχι μόνο για τις γυναίκες, αλλά για όλη την κοινωνία. Φανταστείτε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς διαρκούς παρακολούθησης, μη έκφρασης της γνώμης, χωρίς κριτική σκέψη. Για παράδειγμα, όταν μιλάμε για τον βιασμό, επί ΕΣΣΔ η ντροπή έπεφτε στη γυναίκα. Η άλλη μου γιαγιά μου εξηγούσε ότι δεν μπορούσε μια γυναίκα να πάει στην αστυνομία, γιατί ήταν στίγμα, το βίωσε και η ίδια. Τώρα αυτό προσπαθούμε να το αλλάξουμε, δεν είναι εύκολο, και σήμερα, το πρώτο που θα σε ρωτήσουν είναι «τι φορούσες;».
Θα ήθελες να μας πεις μερικά πράγματα για τη λοατκι+ κοινότητα στην Εσθονία;
Τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας υπήρχε ευφορία, φυσούσε φρέσκος αέρας, με το τέλος του ανατολικού μπλοκ, προσδοκούσαμε την ελευθερία. Αυτό δυστυχώς σήμερα δεν ισχύει, έχει αλλάξει προς το χειρότερο. Υποτίθεται ότι φέτος θα περνούσε ο νόμος για την ισότητα στο γάμο από τη φιλελεύθερη κυβέρνηση, ωστόσο υπάρχουν αντιδράσεις, ο νόμος πέρασε, αλλά θα πάρει χρόνο, έχουμε δρόμο να διανύσουμε. Ένα παράδειγμα, ένας γκέι φίλος μου έκανε coming out τη μέρα των γενεθλίων μου, δίνοντας δημοσιότητα πριν τη ψήφιση της ισότητας στο γάμο, και εισέπραξε τεράστιο κακοποιητικό λόγο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν προχωρούν τα πράγματα ευθύγραμμα. Το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα είναι πολύ συντηρητικό και έχει οικειοποιηθεί την Εσθονική παράδοση. Κι εγώ θέλω να αναδείξω την παράδοση των αυτόχθονων κοινωνιών της Εσθονίας, αλλά αυτοί προβάλλουν τις αξίες του 19ου αγώνα, ενώ αυτές που πρέπει να διεκδικήσουμε είναι οι αρχέγονες αξίες των μη πατριαρχικών κοινωνιών, όταν υπήρχε σεξουαλική ελευθεριότητα. Ακόμα κι όταν έφτασαν στη χώρα Γερμανοί σταυροφόροι, τους φάνηκαν παγανιστικές, στα χρονικά αναφέρουν ότι υπήρχε αποχαλινωμένη σεξουαλικότητα. Για μένα η προβληματική είναι να λένε «έτσι είμαστε εμείς, αυτή είναι η πολιτιστική κληρονομιά μας», εγώ απαντώ «πότε ακριβώς;». Δημιουργούν ιδεολογήματα μέσα από μεμονωμένα, επιλεκτικά αφηγήματα που υπηρετούν τον εθνικισμό.
Τα επόμενα σχέδια σου;
Το επόμενό μου σχέδιο θα είναι μια γκέι ιστορία αγάπης ανάμεσα σε δυο αγρότες στην Εσθονική ύπαιθρο. Βασίζεται σε αληθινή ιστορία. Σε κάθε γωνιά της χώρας υπήρχαν διαχρονικά σχέσεις ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου. Σήμερα οι συντηρητικοί που ανέφερα πιο πάνω μας λένε ότι μας το έφερε η παγκοσμιοποίηση.
Σου ευχόμαστε κάθε επιτυχία!
