Χριστίνα Μαργιώτη
Πώς τα αντιθετικά δίπολα: αρρενωπότητα – θηλυκότητα, λευκοί –έγχρωμοι, πλούσιοι – φτωχοί, καθαρότητα – μιαρότητα, γενναιότητα – διαφθορά, Ανατολή – Δύση λειτουργούν στην ταινία 300 και ποιοι ιδεολογικοί κίνδυνοι κρύβονται πίσω από τέτοιες κινηματογραφικές αναπαραστάσεις;
Το φιλμικό σύμπαν
Ένας σωρός από ανθρώπινα κρανία. Τα ροζιασμένα χέρια ενός υπερήλικα άντρα κρατούν ένα μωρό. «Όταν ένα αγόρι γεννιόταν, όπως συνηθίζεται στην Σπάρτη, το εξέταζαν. Αν ήταν μικρό, ή καχεκτικό, ή φιλάσθενο, ή δύσμορφο, θα ‘πρεπε να το σκοτώσουν», ακούγεται η φωνή του αφηγητή. Γκρο-πλαν: ο ηλικιωμένος άντρας κρατά το μωρό στα χέρια του, όπως ο Ραφίκι κρατούσε τον Σίμπα, μόνο που από αυτό το πλάνο λείπει εντελώς η τρυφερότητα. Ο ηλικιωμένος άντρας δεν σηκώνει το μωρό με σκοπό να συστήσει στην κοινότητα τον νέο της βασιλιά.
Το σκηνικό δεν απαντά σε κάποια τελετουργία αναγνώρισης, αλλά σε μιαν ευγονική διαδικασία ταξινόμησης σωμάτων σε καθαρά και μιαρά προς την κοινότητα. Ο ηλικιωμένος άντρας κρατά το μωρό πάνω από τον Καιάδα. Κάτω του απλώνονται άψυχοι σωροί οστών. Ένας κεραυνός πέφτει. «Απ’ τη στιγμή όμως που θα σταθεί στα δύο του πόδια βαπτιζόταν στη φωτιά της μάχης», συνεχίζει ο αφηγητής. Κι έπειτα μια φράση που θα μπορούσε να χει ξεφύγει απ’ τα χείλη του Λακάν: «Το αγόρι αποχωριζόταν τη μητέρα του και βυθιζόταν σ’ έναν κόσμο βίας». Κάπως έτσι εισαγόμαστε στο τοξικά αρρενωπό, άκρως βίαιο και εντελώς μη συμπεριληπτικό σύμπαν της ταινίας 300.
Η τρομακτική είσοδος του κόμματος των Σπαρτιατών στο ελληνικό κοινοβούλιο ξύπνησε μια σειρά από παρελθούσες τραυματικές μνήμες, όπως η δολοφονία του Παύλου Φύσσα, κι εκείνη του Σαχπάζ Λουκμάν. Ξύπνησε επίσης και ορισμένα αναπάντητα ερωτήματα σε σχέση με τους τρόπους μαζικής εξάπλωσης μιας τόσο ξεπερασμένης ιδεολογίας. Αναλύοντας την ταινία «300» θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σ’ αυτά τα ερωτήματα.
Εμπορική Επιτυχία
Πρόκειται για ταινία με τεράστια εμπορική επιτυχία, η οποία ωστόσο όταν προβλήθηκε στο Φεστιβάλ της Βενετίας έλαβε τις χείριστες των κριτικών. Αποτελεί την τρίτη ταινία με τα υψηλότερα έσοδα στην ιστορία των ΗΠΑ μέχρι σήμερα. Έκανε την πρεμιέρα της στη Σπάρτη στις 7 Μαρτίου 2007, ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα την επόμενη. Σήμανε το μεγαλύτερο ρεκόρ που έχει καταγραφεί στη χώρα: έσοδα της τάξης των 3,1 εκατομμυρίων για το πρώτο Σαββατοκύριακο. Τα Village μάλιστα ανακοίνωσαν την επιστροφή της ταινίας στις οθόνες στα πλαίσια του Epic Movie Nights τρεις μέρες πριν τις εκλογές του Μαΐου.
Η ταινία έχει κατηγορηθεί όσο κανένα άλλο σύγχρονο χολιγουντιανό προϊόν για προπαγανδιστικό περιεχόμενο. Έρευνα του Πανεπιστημίου Pendidikan της Ινδονησίας[1] αποδίδει το γεγονός σε τρεις παράγοντες. Στο γεγονός πως η κυκλοφορία της συνέπεσε με την ανάπτυξη των πυρηνικών προγραμμάτων στο Ιράν, ο λαός του οποίου θεωρείται απόγονος του πέρσικου, στο γεγονός πως η συγκεκριμένη εταιρία παραγωγής αλλά και το Χόλυγουντ εν γένει κατά καιρούς έχει προωθήσει ανάλογου περιεχομένου ταινίες και κυρίως στον τρόπο αναπαράστασης των Περσών.
Ιδεολογική Λειτουργία
Είναι σαφές πως ο κινηματογράφος έχει ιδεολογική λειτουργία. Κάθε ταινία αποτελεί πολιτισμικό προϊόν, δηλαδή προϊόν της κυρίαρχης κουλτούρας. Η θέασή της σημαίνει μια σχέση ανάμεσα στο κοινό και την κυρίαρχη ιδεολογία. Η ταινία «300» φαίνεται να βασίζεται σε δεκάδες αντιθετικά δίπολα: αρρενωπότητα – θηλυκότητα, λευκοί –έγχρωμοι, πλούσιοι – φτωχοί, καθαρότητα – μιαρότητα, γενναιότητα – διαφθορά. Κεντρικό δίπολο της ταινίας αποτελεί σαφώς η διάκριση: Ανατολή – Δύση. Ιστορικά το εν λόγω δίπολο συναντάται από τον καιρό της αποικιοκρατίας. Η λειτουργία του αντανακλά στην κατασκευή μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας, η οποία νοηματοδοτείται από τον εγκλωβισμό του ανατολίτη Άλλου σε μια στερεοτυπικά οικοδομημένη ταυτότητα. Στη σύνθεση μιας τέτοιας πραγματικότητας συναντάμε συγκεκριμένα κοινωνικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Έτσι δεκάδες ερευνητές επισημαίνουν την ευρεία λειτουργία του οριενταλισμού στην οικονομία της συγκεκριμένης ταινίας.
Ο οριενταλισμός σημαίνει έναν συγκεκριμένο τρόπο κατανόησης της Ανατολής από τη Δύση, ο οποίος κυριαρχείται από ιδεολογικές προκαταλήψεις που φαινομενικά ταιριάζουν στην Ανατολή αλλά δεν συνιστούν παρά αποτέλεσμα της δυτικής υπεροχής. Η Δύση εξηγεί, αντικειμενοποιεί και επιδεικνύει την δύναμή απέναντι στο Άλλο, το ξένο, το ανοίκειο, μέσα από λόγους και αναπαραστάσεις. Έκδηλο είναι και το δυτικοκεντρικό όραμα της ταινίας. Μια σειρά υποτιμητικών στερεοτύπων φοριέται έτσι στις φιγούρες των Περσών, οι οποίοι περιγράφονται ως κατώτεροι, απολίτιστοι, διεφθαρμένοι, τερατώδεις, κακοποιοί, φιλάργυροι σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες που παρουσιάζονται ως πολιτισμικά και ηθικά ανώτεροι, τίμιοι, ρωμαλέοι, καθαροί και υγιείς.
Οι αναπαραστάσεις
Η φιγούρα του Ξέρξη προβάλλεται σε αντιδιαστολή με εκείνη του Λεωνίδα. Με σκοπό την ενίσχυση της αρρενωπότητας του Λεωνίδα, η φιγούρα του Ξέρξη επενδύεται με μια κάποια θηλυκότητα. Έτσι η «αδύναμη» και η «θηλυκή» Ανατολή αντιπαρατίθεται με την «ισχυρή» και «αρσενική» Ευρώπη. Η καθαρότητα και η λευκότητα του Λεωνίδα ενισχύεται από την μιαρότητα, και το έγχρωμο δέρμα του Ξέρξη. Ο δυτικός εαυτός συγκροτείται σε αντιδιαστολή με τον ανατολίτη – Άλλο. Η κινηματογραφική αναπαράσταση διαμορφώνει έτσι μια συγκεκριμένη πολιτισμική ταυτότητα, ενώ αντανακλά σε σχέσεις εξουσίας. Η απληστία, η ιδιοτελής δράση, η πανουργία, η ροπή στα ναρκωτικά αποτελούν ιδιαίτερα δυτικά χαρακτηριστικά έτσι η ταυτότητα του άλλου δεν είναι παρά η άλλη όψη της ταυτότητας του εαυτού. Στον Ξέρξη φορτώνονται οι εσωτερικές αντιφάσεις της Δύσης.
Ιδιαίτερα προβληματική κρίνεται και η αναπαράσταση των γυναικών στην ταινία. Η βασίλισσα Γοργώ παρουσιάζεται μεν ως μια ανεξάρτητη γυναίκα, η οποία ξεσπά ανεξέλεγκτα σε συναισθηματισμούς, συναινεί στον βιασμό της (για το καλό της πατρίδας – sic!). Εξημερώνεται από το alpha-male (Λεωνίδα) και συμβιβάζεται με την απουσία του. Ένα ακόμα προβληματικό στοιχείο εντοπίζεται στην αναπαράσταση των σωμάτων. Η σωματική παραμόρφωση σε επίπεδο πλοκής (τόσο στους Πέρσες, όσο Εφιάλτη αλλά και τους διεφθαρμένους Εφόρους) λειτουργεί συμβολικά ως μορφή ηθικής και σεξουαλικής διαστροφής.
Σινεμά και φασισμός: Οι 300 Σπαρτιάτες και οι Σπαριτάτες στους 300 της Βουλής
Η ταινία αποτέλεσε καταφύγιο για την τοξική αρρενωπότητα και την ακροδεξιά ιδεολογία όπου και αν προβλήθηκε. Στοιχεία της ρητορικής της αλλά και οπτικά σύμβολα μπορούμε να συναντήσουμε στον αντιμεταναστευτικό και αντιλοατκι λόγο του σκανδιναβικού κινήματος Spartanstorp καθώς και στα βίαια σκηνικά που έλαβαν χώρα στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ[2]. Πού οφείλεται όμως η δημοφιλία που απέκτησε η ταινία στον ελληνικό χώρο και ιδίως στους κόλπους φασιστικών μορφωμάτων όπως αυτό των Σπαρτιατών;
Το φιλμ παρουσιάζει μια αποσπασματική απεικόνιση του ελληνικού «εθνικού» παρελθόντος. Συγκεκριμένα επιλέγει να προβάλει την υψηλότερη στιγμή ενός νεκρού πολιτισμού, συντηρώντας έτσι τον μύθο ενός ανώτερου έθνους. Πρόκειται για το πιο εξέχον από τα χαρακτηριστικά του νεοελληνικού νεοφασισμού. Παρόμοιες μορφές αναπαραστάσεων έχει πετύχει στο παρελθόν ο Ιωάννης Μεταξάς και το χρυσαυγίτικο αφήγημα. Τέλος με δεδομένο πως ο εθνικισμός είναι νεωτερικό κατασκεύασμα, οι Σπαρτιάτες δεν θα μπορούσαν να έχουν εθνική συνείδηση προκειμένου να εκπροσωπήσουν (όπως δηλώνει ο Λεωνίδας στην ταινία) σύσσωμο τον ελληνισμό με την σθεναρή τους αντίσταση. Πάνω απ’ όλα όμως στις αρχαιοελληνικές πόλεις κράτη επικρατούσε ο ηθικός κώδικας της φιλοξενίας, που σημαίνει πως υπήρχε χώρος για το ξένο και σεβασμός προς τη διαφορετικότητα. Και αυτό είναι το μόνο πράγμα που θα έπρεπε επανανοηματοδοτήσουμε στο συλλογικό μας παρόν.
[1] Η αναπαράσταση των Περσών ως κακοποιών σε μια ταινία «300»:
Ανάλυση της προοπτικής του οριενταλισμού, Edward Said
[2] CLASSICAL CONTROVERSIES KIM BEERDEN & TIMO EPPING (EDS) Reception of Graeco-Roman Antiquity in the Twenty-First Century
