Vasilis Thanopoulos
To 2019 είναι η τέταρτη συνεχόμενη χρονιά παρουσίας του TEDxPanteionUniversity, μιας πρωτοβουλίας φοιτητών και αποφοίτων του Παντείου Πανεπιστημίου με άμεσο προσανατολισμό στα κοινωνικά θέματα. Η φετινή διοργάνωση θα πραγματοποιηθεί στις 11 Μαΐου, στο μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138). Μεταξύ των φετινών ομιλητών και ο Φίλιππος Παγάνης, ο οποίος θα ασχοληθεί με την ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ ταυτοτήτων και πιο συγκεκριμένα για τον τρόπο με τον οποίο επαγγελματίες ψυχικής υγείας μπορούν να προσεγγίσουν τα ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου
Γιατί αποφάσισες να λάβεις μέρος στο TEDxPanteionUniversity;
Όταν δέχτηκα την πρόταση να συμμετάσχω στο event που διοργανώνει το TEDxPanteionUniversity καλύπτοντας κάποιο θέμα που να αφορά σε ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου, συμφώνησα με μεγάλη χαρά γιατί θεωρώ πως είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει η δυνατότητα, μέσα από τέτοια events, τα ζητήματα που αφορούν τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα να έρχονται στο προσκήνιο και να αγγίζουν ένα τόσο διευρυμένο κοινό.
Ποιο θα είναι το θέμα της ομιλίας σου;
Η ομιλία μου θα αφορά στην ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων και συγκεκριμένα το πως οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας μπορούν να προσεγγίσουν τα ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου.
Η σχέση των ζητημάτων ψυχικής υγείας και των ΛΟΑΤΚΙ ταυτοτήτων έχει μια μακρά ιστορία, στο μεγαλύτερο μέρος της οποίας οι ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητες προσεγγίζονταν από τους-τις ειδικούς ως εξ ορισμού παθολογικές. Σταδιακά, μέσα από τη δουλειά διαφόρων ειδικών ψυχικής υγείας πάνω στα ζητήματα σεξουαλικού προσασνατολισμού και ταυτότητας φύλου, αλλά και τους αγώνες των ΛΟΑΤΚΙ κινημάτων που οδήγησαν στην επίσημη αποπαθολογιοποίηση του μη ετερόφυλου σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου, η προσέγγιση στράφηκε προς την αναγνώριση των προκλήσεων ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν τα άτομα ως αποτέλεσμα των διακρίσεων που βιώνουν λόγω της ταυτότητας τους. Αναγνωρίστηκε δηλαδή πως οι διακρίσεις και η ομοφοβική, αμφιφοβική και τρανσφοβική βία, με τις οποίες έρχονται καθημερινά αντιμέτωπα τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα αποτελούν τον πραγματικό παράγοντα επικινδυνότητας για την εμφάνιση προκλήσεων ψυχικής υγείας και όχι οι ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητες καθεαυτές.
Παρά το γεγονός όμως ότι πλέον όλο και περισσότεροι επιστημονικοί φορείς, όπως η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρία, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, και άλλοι, αναγνωρίζουν τις ιδιαίτερες προκλήσεις που βιώνουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα και παρέχουν κατευθυντήριες οδηγίες και καλές πρακτικές για την παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, δεν έχουμε φτάσει ακόμα στο σημείο όπου η μη παθολογιοποιητική προσέγγιση του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου, ο σεβασμός στον αυτοπροσδιορισμό και στα ανθρώπινα δικαιώματα να είναι δεδομένα και να αποτελούν την καθιερωμένη πρακτική στο χώρο της ψυχικής υγείας.
Πόσο καταρτισμένοι θεωρείς ότι είναι οι επαγγελματίες στον τομέα ψυχικής υγείας γύρω από τα ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα;
Παρά το γεγονός ότι διεθνώς στον τομέα της ψυχικής υγείας η προσέγγιση των ζητημάτων σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου έχει ως βάση της την αποπαθολογικοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ ταυτοτήτων, και ενώ σε πολλές άλλες χώρες οι ειδικοί ενημερώνονται και ακολουθούν τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα για αυτά τα ζητήματα, στην Ελλάδα, δυστυχώς, η συντριπτική πλειοψηφία των ειδικών ψυχικής υγείας δεν είναι ενημερωμένη για τις βασικές επιστημονικές αρχές παροχής υπηρεσιών σε ΛΟΑΤΚΙ άτομα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα που αναζητούν υπηρεσίες ψυχικής υγείας να έρχονται συχνά αντιμέτωπα με αντιεπιστημονικές πρακτικές και ακραία κακοποιητικές συμπεριφορές. Βλέπουμε, δυστυχώς πολύ συχνά, ειδικούς να έχουν παθολογιοποιητική στάση απέναντι στις ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητες, να αμφισβητούν τον αυτοπροσδιορισμό των ατόμων, να εκφράζουν την πεποίθηση ότι ο σεξουαλικός προασανατολισμός και η ταυτότητα φύλου αποτελούν επιλογή ή ακόμη και να διατείνονται ότι αυτά μπορούν να αλλάξουν με τις κατάλληλες παρεμβάσεις. Συναντάμε ακόμη και άλλες, λιγότερο ακραίες, ωστόσο εξίσου αντιεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπως απόπειρες ψυχολογιοποίησης και αναζητησης των «αιτιών» μιας ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητας, σύγχυση του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου, ή έκφραση στερεοτυπικών αντιλήψεων για τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα (π.χ. ότι ένα τρανς άτομο θα πρέπει να συμμορφώνεται πλήρως με τις κοινωνικές νόρμες για το φύλο του ή ότι τα ομόφυλα ζευγάρια δεν είναι κατάλληλα για να κάνουν παιδιά). Τέτοιες προσεγγίσεις έχουν τη βάση τους στη μη αναγνώριση του γεγονότος ότι ο μη ετερόφυλος σεξουαλικός προσανατολισμός και οι μη cis ταυτότητες φύλου αποτελούν απόλυτα φυσιολογικές εκφάνσεις του φύλου και της σεξουαλικότητας, και όχι κάποια «απόκλιση» ή παθολογία που οφείλουμε να «επανορθώσουμε» ή να «θεραπεύσουμε».
Οι ελλείψεις αυτές στην εκπαίδευση των επαγγελματιών ξεκινάνε ήδη από τα εκπαιδευτικά προγράμματα των πανεπιστημίων, όπου οι ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητες παραμένουν κατά κύριο λόγο αόρατες, με σύντομες, επιφανειακές μόνο αναφορές – εφόσον αυτές υπάρχουν. Πολλές φορές τα ζητήματα που αφορούν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα αντιμετωπίζονται ως μια κατηγορία ειδικού ενδιαφέορντος, που απασχολεί μόνο όσες-ους επιθυμούν να εργαστούν στην κοινότητα, και όχι ως απαραίτητο κομμάτι της εκπαίδευσης όλων των επαγγελματιών. Η πραγματικότητα είναι πως κάθε επαγγελματίας, σε όποιο πλαίσιο και αν εργάζεται, θα έρθει σε επαφή και θα χρειαστεί να υποστηρίξει ΛΟΑΤΚΙ άτομα. Φυσικά η εκπαίδευση των επαγγελματιών δεν σταματά στο επίπεδο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης∙ όλες-οι οι επαγγελματίες οφείλουν να μένουν ενημερωμένοι γαι τις εξελίξεις στην επιστήμη τους και να διευρύνουν διαρκώς τις γνώσεις τους, ώστε να είναι σε θέση να ανταπεξέλθουν στα νέα δεδομένα και τις ανάγκες των ατόμων που αναζητούν υποστήριξη. Ένα πρώτο πολύ σημαντικό βήμα για την εκπαίδευση των μελλοντικών επαγγελματιών πάνω σε ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτόττητας φύλου στα είναι η ένταξη του μαθήματος “Έμφυλες Ταυτότητες και Σεξουαλικός Προσανατολισμός” στο πρόγραμμα σπουδών του τμήματος Κοινωνικής Εργασίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, το οποίο αποτελεί το πρώτο μάθημα στην Ελλάδα για ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας σε προπτυχιακό επίπεδο.
Θεωρείς ότι υπάρχουν ακόμη στερεοτυπικές αντιλήψεις στον τομέα αυτό;
Οι ειδικοί ψυχικής υγείας δεν ζουν εκτός της κοινωνικής πραγματικότητας. Φέρουν και οι ίδιοι-ες – περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά- τις σεξιστικές, ομοφοβικές, αμφιφοβικές και τρανσφοβικές αντιλήψεις που συναντάμε καθημερινά στην ελληνική κοινωνία. Αυτά ακριβώς τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, σε συνδυασμό με την ελλειψη κατάρτισης και εξειδικευμένης εκπαίδευσης, έχουν ως αποτελεσμα να υιοθετούν κακοποιητικές, αντιεπιστημονικές πρακτικές, όταν δουλεύουν με ΛΟΑΤΚΙ άτομα. Είναι εξαιρετικά σημαντικό οι ειδικοί να είναι ανοιχτοί στο να αναγνωρίσουν τα στερεότυπα που μπορεί να φέρουν, να είναι διατεθειμένοι-ες να δουλέψουν με αυτά, αλλά και να αξιολογούν τις δυνατότητες και τα προσωπικά τους όρια και να αναζητούν κατάλληλες παραπομπές, διασφαλίζοντας ότι το άτομο έχει πρόσβαση στην υποστήριξη που χρειάζεται, όταν δεν είναι οι ίδιοι-ες σε θέση να την προσφέρουν.
Αυτό το οποίο οφείλουμε να αναγνωρίσουμε και να επισημάνουμε είναι πως οι στερεοτυπικές αντιλήψεις από πλευράς ενός-μιας ειδικού ψυχικής υγείας – ακόμη και αυτές που εκφράζονται από άγνοια και όχι κακή πρόθεση – έχουν άμεση επίδραση στα άτομα που λαμβάνουν τις υπηρεσίες. Ένας-μια επαγγελματίας που δεν ακολουθεί μια affirmative προσέγγιση στην καλύτερη περίπτωση δε θα καταφέρει να παράσχει στο άτομο την κατάλληλη ψυχοκοινωνική υποστήριξη, ενώ μπορεί, υιοθετώντας μια αντιεπιστημονική προσέγγιση βασισμένη σε στερεότυπα, να είναι έντονα κακοποιητικός-ή, με όλες τις συνέπειες που αυτό μπορεί να έχει για την ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων. Δεν θα πρέπει ακόμη να ξεχνάμε την ισχύ που φέρει ο λόγος του ειδικού∙ μια άποψη που εκφράζεται από έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας, ο-η οποίος-α αναγνωρίζεται ως «αυθεντία» στη βάση της επιστημονικής του-της ιδιότητας, – ακόμα και όταν αυτή είναι πλήρως αντιεπιστημονική – έχει ξεχωριστή βαρύτητα και μπορεί να επιδράσει ιδιαίτερα αρνητικά στα άτομα, ενισχύοντας τη στιγματοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ ταυτοτήτων.
Ταυτόχρονα δε θα πρέπει να ξεχνάμε πως τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα δεν αφορούν μόνο τους-τις λήπτες-ριες υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αλλά και τους-τις ειδικούς που φέρουν μια ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητα που έρχονται και οι ίδιοι-ες αντιμέτωποι-ες με το στίγμα, τα στερεότυπα και τις διακρίσεις στο εργασιακό τους πλαίσιο. Στις περιπτώσεις που επαγγελματίες είναι ταυτόχρονα και ορατά μέλη της κοινότητας παρατηρούμε συχνά τη δυσκολία να αναγνωριστούν και να ακουστούν ταυτόχρονα και οι δύο αυτές ταυτότητές χωρίς να παραβλεφθεί το βίωμα που φέρουν ως ΛΟΑΤΚΙ άτομα ή να αμφισβητηθεί η επιστημονική τους ιδιότητα και η γνώση και εμπειρία τους στο πεδίο.
Η ανάγκη για επιμόρφωση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας στην Ελλάδα πάνω σε ΛΟΑΤΚΙ ζητηματα, αλλά και η προσωπική δουλειά με τις αντιλήψεις και τα στερεότυπα γυρω από αυτά τα ζητήματα είναι επιτακτική και αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορεί μια-ένας ειδικός να ακολουθεί μια ΛΟΑΤΚΙ επιβεβαιωτική προσέγγιση και να παρέχει ποιοτικές υπηρεσίες υγείας σε ΛΟΑΤΚΙ άτομα. Αυτή ακριβώς την ανάγκη για εξιδεικευμένη εκπαίδευση επιδιώκουμε να καλύψουμε μέσα από τη δράση του Orlando LGBT+, πραγματοποιώντας επιμορφώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα για ειδικούς ψυχικής υγείας. Πιο συγκεκριμένα μάλιστα, θέλοντας να παρέχουμε μια πληρέστερη εκπαίδευση πάνω σε αυτά τα ζητήματα, θα πραγματοποιήσουμε το πρώτο ετήσιο διεπιστημονικό πρόγραμμα εκπαίδευσης στην Ελλάδα για την παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας, συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας σε ΛΟΑΤΚΙ άτομα.
Πες μας κάποια πράγματα για το πρόγραμμα «Transcending Youth».
To Transcending Youth είναι ένα πρόγραμμα της Colour Youth Κονότητα LGBTQ Νέων Αθήνας, που έχει ως βασικό στόχο την ενημέρωση νέων τρανς ατόμων για ζητήματα που σχετίζονται με την ταυτότητα φύλου τους, όπως οι διαθέσιμες διαδικασίες ιατρικής φυλόμεταβασης και νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου. Ξεκίνησε να τρέχει το Φεβρουάριο του 2018, ωστόσο η αρχική ιδέα είχε ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα, ήδη από το 2016, όταν είχαμε αρχίσει να διακρίνουμε πιο ξεκάθαρα την ανάγκη για πληροφόρηση σχετικά με αυτά τα ζητήματα. Παρότι σε πολλές άλλες -Ευρωπαϊκές κυρίως- χώρες υπάρχουν διαθέσιμες πηγές αναφορικά με ζητήματα που απασχολούν πολλά τρανς άτομα, όπως για παράδειγμα η ιατρική φυλομετάβαση (π.χ ποιες διαδικασίες περιλαμβάνει, κόστος, πώς μπορεί ένα άτομο να προσεγγίσει σχετικές υπηρεσίες), στην Ελλάδα δεν υπήρχε κάτι αντίστοιχο και η πληροφορόρηση γινόταν κατά κύριο λόγο από στόμα σε στόμα εντός της κοινότητας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλά άτομα, ειδικά νεότερα ή που βρίσκονται σε επαρχιακές πόλεις όπου δεν υπάρχουν ΛΟΑΤΚΙ οργανώσεις, να μη έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες.
Στα πλαίσια του Transcending Youth λοιπόν παρέχουμε ενημέρωση σε τρανς άτομα από όλη την Ελλάδα σχετικά το πως μπορούν να ξεκινήσουν την ιατρική φυλομετάβαση αλλά και τη διαδικασία αλλαγής των εγγράφων τους. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει ενημέρωση για τις διαθέσιμες διαδικασίες και υπηρεσίες, πρακτικές πληροφορίες (π.χ για τις αλλαγές μέσα από την ορμονοθεραπεία), αλλά και διασύνδεση με τους κατάλληλους επαγγελματίες. Εκτός όμως από αυτά τα δύο, πολύ σημαντικά για πολλά τρανς άτομα, ζητήματα, προσπαθούμε να καλύπτουμε και όποια άλλη ανάγκη μας εκφράζουν τα άτομα – μέσα από το πρόγραμμα, μέσω άλλων δράσεων της οργάνωσης (π.χ στις Ομάδες Ενδυνάμωσης ή στο Πες το Σ’Εμάς) ή παραπέμποντας σε άλλους εξειδικευμένους φορείς, όπως η Γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης 11528-Δίπλα σου.
Παράλληλα, εκτός από την ατομική υποστήριξη που παρέχουμε, επιδιώκουμε μέσω των συναντήσεων του Trans Space, να δημιουργήσουμε ένα χώρο στον οποίο τα νέα τρανς άτομα θα μπορούν να γνωρίσουν άλλα άτομα και να κοινωνικοποιηθούν, να μοιραστούν εμπειρίες και να βρουν αλληλοϋποστήριξη. Οι συναντήσεις αυτές γίνονται μια φορά το μήνα, Δευτέρα απόγευμα, και είναι ανοιχτές για όλα τα τρανς άτομα και τα άτομα που διερευνούν την ταυτότητα φύλου τους.
Τέλος, είμαι στην πολύ ευχάριστη θέση να μοιραστώ πως πολύ σύντομα θα κυκλοφορήσει και ένας οδηγός τον οποίο ετοιμάσαμε στα πλαίσια του προγράμματος, ο οποίος ελπίζουμε πως θα καλύψει αυτό το κενό που ανέφερα και πριν σε ότι αφορά τις διαθέσιμες πληροφορίες για διαφορα ζητήματα που άπτονται της ταυτότητας φύλου.
Με τι άλλο ασχολείσαι;
Εκτός από την συμμετοχή μου στην επιστημονική ομάδα του Orlando LGBT+ και στην Colour Youth τα τελευταία 7 χρόνια, ασχολούμαι με την επιμόρφωση επαγγελματιών σε ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου. Αυτή την περίοδο συμμετέχω ως εκπαιδευτής στο πρόγραμμα E.T.Ho.S, στα πλαίσια του οποίου έχουμε ξεκινήσει μια σειρά από εκπαιδευτικά εργαστήρια για επαγγελματίες και φοιτητές-ριες ΜΜΕ αναφορικά με την αναπαράσταση των ΛΟΑΤΚΙ ζητημάτων στο μιντιακό λόγο. Συμμετέχω ακόμη στη διεξαγωγή της πρώτης έρευνας για την εμπειρία των ΛΟΑΤ ατόμων στην Ελλάδα, η οποία πραγματοποείται σε συνεργασία με το Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και το Τμήμα Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ, και με την υποστήριξη του Orlando LGBT+.
Ο Φίλιππος Παγάνης είναι τελειόφοιτος φοιτητής του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τα τελευταία πέντε χρόνια έχει ασχοληθεί ενεργά με τον LGBTQI ακτιβισμό, ως μέλος της «Colour Youth – Κοινότητα LGBTQ Νέων Αθήνας». Είναι επίσης μέλος της επιστημονικής ομάδας του Orlando LGBT+.
